Tokoh-tokoh Pengarang Karya Agung

Antara tokoh-tokoh pengarang karya agung ialah Tun Seri Lanang, Raja Ali Haji, Abdullah Munsyi, Syeikh Nuruddin ar-raniri. Tun Seri Lanang merupakan pengarang karya agung Sulalatus Salatin, manakala Raja Ali Haji menulis karya agung Tuhfat al-nafis, Abdullah Munsyi pula menulis tentang Hikayat Abdullah dan Syeikh Nuruddin ar-raniri menulis tentang Bustanatus Salatin.

Tun Seri Lanang

Tun Sri Lanang adalah nama timang-timangan yang diberikan kepada Tun Muhammad, anak Tun Ahmad Paduka Raja yang merupakan seorang Bendahara Kerajaan Johor pada kurun ke-17 Masihi. Beliau telah dilahirkan di Bukit Seluyut, Batu Sawar, Johor pada tahun 1565. Beliau adalah Bendahara Johor pada ketika itu dan setelah Johor kalah dalam peperangan dengan Aceh yang pada ketika itu diperintah oleh Sultan Iskandar Muda Aceh. Beliau kemudiannya telah dibawa ke Aceh pada tahun 1613 dan telah menetap di negeri Samalanga. Pada ketika itu, ramai bangsawan dan rakyat Johor yang mengikut beliau ke Aceh dan dikatakan seramai ribuan orang yang mengikut beliau ke sana.

            Sultan Iskandar Muda telah melantik beliau sebagai penasihat utama Baginda dan diberi gelaran ‘Orang Kaya Datuk Bendahara Seri Paduka Tun Seberang’. Beliau telah mendirikan pusat penyebaran agama Islam dan pendidikan terutamanya di negeri-negeri pesisir timur Aceh. Beliau kemudiannya telah di angkat menjadi raja di negeri Samalanga pada tahun 1615. Beliau telah mangkat pada tahun 1659 di Lancok dan telah dimakamkan di sana. Pada waktu itu, beliau telah berjaya menjadikan negeri Samalanga sebagai sebuah pusat penyebaran agama Islam di timur Aceh dan sehingga kini pun kawasan tersebut masih lagi menjadi tumpuan bagi sesiapa sahaja yang ingin mendalami ilmu agama.

            Tun Sri Lanang sangat dikenali oleh kerana karyanya iaitu Sulalatus Salatin (Sejarah Melayu) yang merangkumi pelbagai sejarah masyarakat Melayu, Jawa, Brunei, Patani dan Campa. Kebenaran tentang beliau sebagai penulis asal atau sekadar penyunting kitab tersebut tidak dapat dipastikan dengan tepat. Namun menurut Syeikh Nuruddin al-Raniri, ulama dan penasihat agama Sultan Aceh, telah memperakukan Tun Sri Lanang sebagai pengarang dan penyusun Sulalatus Salatin kerana beliau kenal rapat dengan Tun Sri Lanang. Kitab tersebut telah dapat disiapkan penulisan dan penyuntingannya oleh Tun Sri Lanang dalam masa dua tahun iaitu pada tahun 1614 selepas tarikh penulisannya yang dimulai pada tahun 1612 Masihi. Sulalatus Salatin adalah diperakui sebagai satu sumber terkaya dan terlengkap yang menceritakan tentang sejarah bangsa-bangsa di Nusantara.

            Karya-karya yang dimuatkan dalam kitab ini termasuklah yang berunsur humor dan kisah-kisah cinta serta salasilah raja-raja yang telah disampaikan mesejnya kepada pembaca melalui imaginasi yang kaya, lukisannya yang tepat dan tajam. Pengarang juga berjaya menunjukkan penguasaan beliau dalam pelbagai bahasa  asing seperti bahasa Arab dan Jawa. Penggunaan bahasa Melayunya pula dikarang dengan indah dan sesuai dijadikan panduan penulisan sepanjang zaman. Melalui karya ini, dapat dibuktikan bahawa penulis iaitu Tun Sri Lanang mempunyai minat yang tinggi dengan sejarah dan suasana pergolakan politik Melaka pada waktu itu. Beliau sangat berminat membaca naskhah sastera dan sejarah tertua seperti Hikayat Raja-raja Pasai (Kesultanan Pasai-Samudra) yang sedikit sebanyak menyumbang kepada idea penulisan dalam karya Sulalatus Salatin. Kini, ratusan puisi, drama, filem, lukisan, esei dan karya sejarah adalah diilhamkan daripada kitab Sulalatus Salatin yang juga banyak diterjemahkan ke dalam bahasa lain seperti bahasa Jerman, Rusia dan Inggeris.

Mengarang Sejarah Melayu

Tun Muhammad atau nama timang-timangannya Tun Sri Lanang mula mengarang karya Sulalatus Salatin bermula pada tahun 1612 dan lebih terkenal sebagai pengarang dan penyusun Sejarah Melayu disamping jawatannya sebagai Bendahara Kerajaan Johor. Beliau disifatkan sebgai seorang yang kreatif, berpengetahuan luas dalam aspek penggunaan gaya bahasa dan penulisan, peraturan dan adat istiadat Melayu. Karya terunggul beliau ini berkait rapat dengan Sejarah Kesultanan Melayu Melaka dan karya tersebut seringkali dijadikan rujukan sejarah bagi mengkaji peradaban Tamadun Islam Beraja. Karya Sulalatus Salatin yang merangkumi pelbagai aspek penceritaan menjadikan ianya sebagai sumber rujukan utama tentang kebudayaan dan ketamadunan masyarakat Melayu awal.

            Karya ini juga dianggap sebagai karya yang begitu indah dan menarik dari segi gaya bahasa dan persuratannya. Kandungannya yang meliputi unsur kelucuan, kebijaksaan, sindiran, perlambangan, peribahasa, bidalan, pantun seloka, dan gurindam yang dikarang dalam pelbagai bahasa seperti bahasa Melayu, Arab, Jawa dan lain-lain dengan begitu teliti dan kemas. Namun, ia juga tidak terlepas daripada ‘Polemik Sejarah’ kerana naskhah tersebut didakwa bukan naskhah asal karangan Tun Sri Lanang tetapi kandungannya adalah daripada Hikayat Melayu yang diberikan oleh Tun Bambang Sri Narawangsa, anak Sri Askar Raja, Patani. Hikayat itu dikatakan telah dikarang dan disusun semula oleh Tun Sri Lanang atas titah Raja Abdullah, iaitu adinda Sultan Alauddin Riayat Shah III yang akhirnya menjadi Sulalatus Salatin. Sejarah penting berkaitan arahan dan galakan oleh Raja Abdullah kepada Tun Sri Lanang untuk menulis dan mengarang tentang Sejarah Melayu ada tercatat dalam kitab tersebut sebagai mukadimahnya. Dengan titah Raja Abdullah tersebut, dapat disimpulkan bahawa penulisan kitab Sulalatus Salatin telah dimulakan pada 12 Rabiul Awal 1021 Hijrah bersamaan Mei 1612 ketika itu Sultan Alauddin Riayat Shah III bersemayam di Pasir Raja.

            Karya Sulalatus Salatin ini juga cuba dinafikan oleh sesetengah pihak tentang penulis sebenarnya termasuk seorang penulis barat iaitu R. O. Winstedt. Namun, pendapat beliau dibantah oleh ramai sarjana tempatan dan luar Negara. Menurut Teuku Iskandar dalam bukunya Kesusasteraan Melayu Klasik Sepanjang Abad berkata bahawa Tun Sri Lanang bukan penulis asal Sulalatus Salatin. Walaupun begitu, menurut beliau berdasarkan penyelidikan-penyelidikan yang dibuat menunjukkan bahawa penyalin naskhah Melayu itu bukanlah penyalin dalam erti kata yang sebenarnya seperti mana yang berlaku di Bali. Penyalin juga boleh dianggap penyarang kerana banyak memperbaiki kesalahan dan menambah sebarang kekurangan dalam karya, mengurangkan apa yang dirasakan lebih, serta mengubah struktur dan gaya bahasa karya asal bersesuaian dengan keadaan pada zaman itu. Jika dilihat semula pada mukadimah yang ditulis  oleh Tun Sri Lanang dalam kitab Sulalatus Salatin, Teuku Iskandar berpendapat bahawa Tun Sri Lanang bukan sekadar penyalin bahkan merupakan penulis asal karya tersebut.

            Syeikh Nuruddin al-Raniri juga turut menjadikan Sejarah Melayu sebagai rujukan utama dalam penulisan karyanya iaitu Bustanatus Salatin (Taman Raja-raja) yang ditulis pada tahun 1637-1641. Beliau merupakan seorang ulama, penulis terkenal di Nusantara dan juga sahabat akrab Tun Sri Lanang, turut memetik banyak perkara daripada Sejarah Melayu, Bab II fasal 12 yang berbunyi seperti berikut:

            “Kata Bendahara Paduka Raja Tun Sri Lanang yang mengarang kitab misrat Sulalatus Salatin, ia mendengar daripada bapanya, ia mendengar daripada nenek dan datuknya, tatkala ada hijrat al Nabi SAW seribu dua puluh esa, pada bulan Rabiul Awal pada hari ahad, mengarang hikayat pada menyatakan segala raja-raja kerajaan di negeri Melaka, johor, Pahang dan meyatakan bangsa dan salasilah mereka itu daripada Sultan Iskandar Zulkarnain…”

            Pendapat itu juga disokong oleh penulis buku Sejarah Johor, Buyong Adil yang menyatakan:

            “Tun Sri Lanang selalu berguru daripada ulama terkenal di Aceh seperti Nuruddin al-Raniri, Tun Aceh, Tun Burhat, Hamzah Fansuri, Syeikh Syamsuddin al-Sumaterani. Dengan itu, Syeikh Nuruddin al-Raniri tentu amat mengenali Tun Sri Lanang”.

            Abdul Samad Ahmad juga dalam Sulalatus Salatin versi beliau, turut membangkang pendapat R. O. Winstedt dengan hujah-hujah yang kukuh. Beliau berasa hairan dengan Winstedt yang beria-ia menafikan Tun Sri Lanang sebagai penulis dan penyusun Sulalatus Salatin sedangkan Winstedt sendiri ada menyatakan dalam mukadimah edisinya yang berbunyi:

            “…Demikian bunyinya titah Yang Maha Mulia itu, bahawa hamba minta diperbuatkan hikayat pada Bendahara, peraturan segala raja-raja Melayu dengan istiadatnya…..Bendahara yang disebutkan itu tentunya bukan Tun Bambang...”

            Beliau juga menambah, Tun Sri Lanang menulis karya tersebut untuk menggembirakan rajanya , setelah memohon petunjuk daripada Allah SWT dan Syafaat daripada Nabi Muhammad SAW. Maka bermulalah penulisan Sulalatus Salatin atau “Pertuturan Segala Raja-raja” berdasarkan apa yang diceritaka oleh ayahdan datuknya. Oleh itu, sudah tentu karya tersebut dikarang dengan penuh teliti dan berhati-hati oleh Tun Sri Lanang dan padanya karya itu cukup sempurna dari aspek sasteranya.

            Teuku Iskandar dan A. Samad Ahmad juga berpendapat bahawa bukan perkara luar biasa jika seorang Bendahara dapat mengarang hikayat, jika dilihat semula nendanya Tun Isap Misai pernah menulis Hikayat Anak Panah Sedasa. Malah ketokohan dalam bidang penulisan ini juga diwarisi oleh zuriat Tun Sri Lanang contohya daripada pujangga Riau seperti Raja Ali Haji. Tun Sri Lanang mula menumpukan perhatian dalam pengkajian hasil-hasil kesusasteraan Aceh selepas perang di Batu Sawar pada tahun 1613 apabila beliau ditawan oleh Sultan Alauddin Riayat Shah III dan dibawa ke Aceh. Oleh sebab itu, beliau mempunyai masa yang panjang untuk mengkaji dan menelaah hasil-hasil karya tersebut.

            Pada ketika itu juga terdapat beberapa penulis masyhur Aceh seperti Syeikh Shamsuddin Pasai, Hamzah Fansuri, Bukhari al-Jauhari dan Nuruddin al-Raniri. Persamaan zaman antara Tun Sri Lanang dengan pengarang-pengarang hebat ini dapat dikatakan kemungkinan besar mereka sempat bertukar maklumat dan pendapat antara satu sama lain yang mungkin sedikit sebanyak turut mempengaruhi penulisan beliau. Melihat kepada bukti-bukti tersebut, dapat ditegaskan bahawa Tun Sri Lanang adalah pengarang dan penyusun Sulalatus Salatin dan karya ini seharusnya diiktiraf sebagai karya karya asal tulisan Tun Sri Lanang dan beliau bukan sekadar penyalin semata-mata. Sungguhpun teks Hikayat Melayu diambil sebahagian daripada kandungannya, namun rujukan bahan, sumber-sumber primer, serta cerita-cerita lisan yang didengar daripada datuk neneknya dan daripada pengalamannya sendiri yang disusun dan digarap mengikut gaya bahasa yang tersendiri dalam pelbagai aspek sastera cukup untuk menjadikan beliau digelar pengarang Sulalatus Salatin yang asli. 

Kepengarangan Tun Sri Lanang

Kepengarangan merupakan satu istilah baru dalam dunia penulisan Melayu dan istilah ini terbentuk apabila wujudnya kesedaran dikalangan peneliti-peneliti sastera tentang hubung kait antara pengarang dengan karya yang dihasilkan. Pada awal zaman penulisan, penulis atau pengarng tidak begitu mengambil berat tentang kepentingannya sebagai orang yang mencipta sesuatu karya. Maka, pada zaman dahulu kebanyakan hasil karya sastera tidak dapat dipastikan siapa penulis asalnya kerana tidak tercatat di mana-mana tentang nama penulisnya. Sehubungan dengan itu, penekanan terhadap reaksi pembaca kepada karya yang dihasilkan serta keberkesanan teks dan mesej yang ingin disampaikan juga menyebabkan kehadiran pengarang sebagai pencipta karya seperti disisihkan. Sungguhpun begitu, pengarang atau penulis tidak dapat dipisahkan begitu sahaja daripada karya yang dihasilkan kerana pengarang adalah sumber pertama yang mencetuskan idea dalam sesuatu penulisan karya. Pengarang juga adalah orang yang membina plot atau jalan cerita yang bermula dengan permulaan cerita, konflik, klimaks dan akhirnya peleraian dalam sesuatu kisah atau penceritaan.

            Hal ini telah menyebabkan ramai yang tidak mengenali pengarang hebat suatu waktu dahulu kerana tidak dicatat nama penulis bersama karyanya. Oleh itu, pengarang adalah hal penting yang harus diberi keutamaan setiap kali perbincangan penulisan dan kesusasteraan dibincangkan. Terlalu sedikit penulis masyhur pada zaman dahulu yang dikenali dan antara nama besar yang dikenal pasti sebagai penulis yang banyak menyumbang dalam catatan sejarah Melayu tidak lain tidak bukan iaitu Tun Sri Lanang. Nama lain yang turut diberi perhatian adalah seperti Raja Chulan bin Raja Abdul Hamid, Raja Haji Ahmad, Raja Ali Haji bin Raja Haji Ahmad, Sultan Mahmud Badaruddin, Sultan Ahmad Tajuddin Halim Syah, Raden Anom, Raja Aisyah, Raja Sapiah, Encik Amin dan beberapa orang yang lain lagi.

            Merujuk semula kepada perbincangan di atas, perbahasan tentang kepengarangan seseorang pengarang melibatkan pelbagai aspek seperti latar belakang kehidupannya, zaman perkembangan masyarakat dan hasil karya ciptaannya. Maka, perbincangan tentang Tun Sri Lanang juga akan menyentuh beberapa aspek tersebut yang meperlihatkan identiti penulis namun perbincangan tidak akan megupas isu gaya bahasa serta pemilihan kata yang digunakan dalam karya tulisan beliau. Ini adalah kerana aspek-aspek tersebut sudah seringkali dibahaskan jika dibandingkan dengan penelitian tentang latar belakang pengarang itu sendiri. Oleh sebab itu, kepengarangan Tun Sri Lanang akan membincangkan tentang riwayat hidup beliau serta penglibatan beliau dalam bidang penulisan kesusasteraan.

             Namun apa yang paling penting sekali ialah perbincangan tentang beliau dan karya agungnya iaitu Sulalatus Salatin atau Sejarah Melayu yang dikarang bermula tahun 1612. Oleh kerana maklumat tentang latar belakang beliau sangat terhad, jadi antara maklumat yang diperolehi adalah daripada beberapa teks yang secara kebetulan menceritakan tentang pengarang ini. Maklumat terpenting mengenai beliau turut tercatat dalam mukadimah beberapa versi Sejarah Melayu termasuk edisi Shellabear (pertama kali diterbitkan pada tahun 1989) dan dalam Sulalatus Salatin yang diselenggara oleh A. Samad Ahmad (pertama kali diterbitkan pada tahun 1979). Karya beliau sedikit sebanyak telah menyumbang maklumat berkenaan diri beliau iaitu tentang keturunan beliau yang digelar Tun Sri Lanang, dilantik menjadi Bendahara Paduka Raja pada zaman pemerintahan Sultan Ala Jalla Abdul Jalil Syah (Raja Abdullah). Maklumat lain yang lebih jelas tentang beliau telah diperolehi daripada penyelidikan A. Halim Nasir (1995).

            Beliau yang dilahirkan pada tahun 1565 di Bukit Seluyut, Kota Tinggi, Johor merupakan anak kepada Orang Kaya Paduka Raja Ahmad dan bondanya bernama Tun Genggang. Beliau berasal daripada keturunan keluarga Bendahara Seri Maharaja, Melaka yang merujuk kepada Baginda Mani Purindam yang berasal daripada Bukit Siguntang. Beliau telah dilantik menjadi Bedahara ke-14 yang membawa gelaran Bendahara Seri Maharaja Johor pada tahun 1580 oleh Sultan Ala Jalla Abdul Jalil Syah dan baginda telah mangkat pada tahun 1615. Dalam buku Bustanatus Salatin, karya Syeikh Nuruddin al-Raniri merujuk pada tulisan Tun Sri Lanang ketika membentangkan sejarah Kesultanan Aceh, Syeikh Nuruddin telah menyatakan bahawa Sultan Aceh telah memberi kebenaran untuk empat orang pembesar Johor mengadap dengan membawa persembahan. Salah seorang pembesar itu hanya disebut Paduka Raja sahaja tanpa nama sebenar, namun pembesar tersebut diyakini adalah Tun Sri Lanang kerana setahun kemudian iaitu pada tahun 1613, beliau tiba semula di Aceh bersama Sultan Alauddin Riayat Syah III dan Raja Abdullah yang bersama-sama mengadap Sultan Iskandar Muda Aceh.

            Dalam mukadimah Sulalatus Salatin ada mencatatkan bahawa Tun Sri Lanang telah menulis kitab tersebut di atas titah Raja Abdullah yang menginginkan hikayat dan istiadat Raja-raja Melayu ditulis supaya beroleh kebaikan dan faedah daripadanya untuk tatapan generasi masa kini.

            “Bahawa hamba minta diperbuatkan hikayat pada Bendahara pada menyatakan peraturan segala raja-raja Melayu dengan istiadatnya supaya didengar oleh anak cucu kita yang kemudian dari kita dan diketahuinyalah segala perkataan, syahadan beroleh faedah mereka itu daripadanya.” 

                                                                         (A.  Samad Ahmad, 1986:2-3)

            Oleh itu, bermulalah kerja Tun Sri Lanang ke atas pengeditan Hikayat Melayu pada tahun 1612 bersamaan 12 Rabiul Awal 1021 Hijrah. Walau bagaimanapun, terdapat perbezaan tentang tarikh karya itu mula dikarang seerti yang dinyatakan iaitu pada hari Khamis namun beberapa sarjana telah menyelesaikan masalah ini dan bersetuju bahawa tarikh sebenar ialah pada hari Ahad 12 Rabiul Awal 1021 Hijrah. Mereka yang telah menyelidik dan berjaya menyelesaikan masalah ini adalah Teuku Iskandar dan A. Samad Ahmad.

            Persoalan tentang siapakah pengarah sebenar Sulalatus Salatin telah dipersoalkan seawal-awalnya oleh Wilkinson (1933) dan Winstedt (1938) dan dipanjangkan hinggalah ke tahun 1990 -an. Kebanyakan pengkaji ini berasa sangsi tentang ketulenan Tun Sri Lanang sebagai pengarang Sulalatus Salatin kerana mereka hanya menganalisis karya tersebut berdasarkan versi yang ada pada mereka tanpa memikirkan tentang kewujudan berpuluh-puluh versi lain. Kekeliruan yang lain wujud adalah kerana wujudnya versi panjang dan versi pendek yang dikenalpasti oleh Koolvink (1967). Sejarah Melayu M. Raffles 18 adalah versi pendek dan dalam versi ini, Winstedt telah menemui catatan “wa katibuhu Raja Bongsu”, lalu mempercayai seseorang yang bernama Raja Bongsu adalah pengarang sebenar dan bukan sekadar penyalin karya Sulalatus Salatin. Selain itu, versi-versi itu juga mengalami pelbagai perubahan, penambahan, penyingkiran dan sebagainya di tangan penyalin-penyalin terkemudian.

            Pada abad ke-20, peneliti-peneliti penulisan Melayu belum lagi mempunyai pengetahuan yang luas mengenai penulisan dan kesusasteraan Melayu. Oleh sebab itu, kebanyak mereka tidak sedar akan peranan penyalin yang juga boleh diterima sebagai pengarang bersama (co-author: Voorhoeve) kerana banyak melakukan kerja-kerja menyemak, menyusun, membetulkan kesalahan sekaligus meningkatkan lagi mutu penulisan pengarang asal.  Oleh kerana mereka masih belum mahir dalam ilmu penulisan kesusasteraan Melayu tradisional secara amnya dan tentang wujudnya tradisi penyalinan manuskrip Melayu yang mempuyai peraturan-peraturan dan sifat-sifatnya yang tersendiri telah menyebabkan mereka mudah menolak keaslian seseorang pengarang atau penyusun sesuatu karya.

            Akhirnya Teuku Iskandar (1995) telah membuat kesimpulan badasarkan kepada maklumat yang diperolehi berpendapat bahawa Sejarah Melayu yang terdapat dalam Hikayat Melayu telah wujud sebelum Melaka dikalahkan Portugis lagi dan bukan merupakan hasil karangan seorang pengarang tunggal. Tradisi penulisan seperti ini telah diinspirasikan daripada penulisan manuskrip oleh sami-sami kuil Buddha yang ingin mengekalkan penulisan kitab Maharamsa di Sri Lanka. Juga daripada contoh catatan oleh raja-raja yang memerintah Sulawesi apabila berlaku sesuatu peperangan, kelahiran, kematian, pertabalan raja dan sebagainya. Pendapat bahawa Sejarah Melayu telah wujud sebelum 1511 juga dapat dibuktikan dengan kenyataan tentang Sultan Muzaffar Syah yang memerintah pada tahun 1444-1458 yang telah meminta segala undang-undang dan peraturan kerajaan dicatatkan dalam bentuk tulisan.

            Undang-undang Melaka merupakan contoh terbaik yang telah wujud sejak zaman Sultan Muhammad Syah lagi iaitu raja pertama yang memeluk Islam. Undang-undang tersebut telah diperturunkan sehingga zaman Sultan Muzaffar Syah dan ada kemungkinan hukum-hukumnya telah dikemaskinikan. Dengan itu, dapatlah disimpulkan bahawa Hikayat Melayu telah dimulai dalam bentuk lisan yang kekal dalam ingatan orang-orang tertentu sebelum dipindahkan dalam bentuk tulisan. Hikayat atau cerita yang terdapat dalam Sulalatus Salatin  banyak menceritakan tentang zaman sebelum kejatuhan Melaka dan selepas itu ditambah dengan beberapa cerita lain yang dimuatkan oleh Tun Sri Lanang seperti Hikayat Iskandar dan Hikayat Raja-raja Pasai pada tahun 1612. Begitu juga disebut tentang Hikayat Amir Hamzah dan Hikayat Muhammad Hanafiah menunjukkan bahawa beberapa bab terakhir yang ditulis oleh seseorang yang hidup pada zaman kejatuhan Melaka.

            Kepelbagaian versi Sejarah Melayu juga telah membuatkan kita dapat membaca pelbagai versi tentang sejarah Sultan Mansur Syah yang dilagendakan perkahwinannya dengan Puteri Jawa dan Puteri Pahang. Begitu juga dengan peminangan Sultan Mahmud Syah terhadap Puteri Gunung Ledang yang diubah oleh penyalin kepada Sultan Mansur Syah mungkin kerana kekagumannya terhadap Sultan Mansur Syah dengan harapan dapat meningkatkan lagi citra Sultan namun tidak menyedari tentang interpretasi cerita tersebut telah mengurangkan kewibawaan Sultan. Antara perubahan lain yang berlaku dalam Sejarah Melayu adalah seperti perubahan watak Hang Jebat yang bertarung dengan Hang Tuah yang telah diubah kepada Hang Kasturi dalam versi lain. Sejak itu penulis dengan mudah dan berani dapat mengkritik dan menyindir Sultan secara terbuka melalui pelbagai kisah seperti peminangan Puteri Gunung Ledang, peristiwa pembunuhan Bendahara Seri Maharaja dengan keluarganya yang mengandungi pengajaran dan teladan. Dengan fakta yang disediakan oleh Tun Sri Lanang telah memperlihatkan kepengarangannya dalam karyanya yang ditulis dan dilukis dengan penuh imaginasi dan indah sekali seperti peristiwa pembunuhan Bendahara.

         Sungguhpun begitu, Tun Sri Lanang tidak boleh menggunakan penanya dengan sewenang-wenangnya sebaliknya haruslah menulis dan mengarang dengan penuh saksama, berhemah, bijak dan berjiwa murni agar karyanya dilihat dengan penuh keagungan dan disanjung tinggi. Kenyataan tentang karya tersebut telah dikemaskini adalah apabila wujudnya versi panjang Sejarah Melayu seperti manuskrip W188 dan W190 yang tersimpan di Jakara dalam koleksi Von de Wall, yang penceritaanya dilanjutkan sehingga peristiwa Johor dikalahkan oleh angkatan Jambi pada tahun 1673. Versi panjang juga menceritakan tentang asal usul Hang Tuah juga tentang siapakah yang sebenarnya bertarung dengan Hang Tuah sama ada Hang Jebat atau Hang Kasturi. Versi panjang juga mempunyai beberapa cerita atau hal lain yang tidak tercatat dalam Sejarah Melayu versi pendek. Roolvink (1967) dalam penyelidikannya telah berpeluang menatap suatu naskhah berjudul “Cerita Asal Raja-raja Melayu Punya Keturunan” yang dikatakan suatu ‘terjemahan’ daripada Sulalatus Salatin, beliau berpendapat bahawa Tun Sri Lanang telah mengemaskini, memperbaiki dan memberi isi yang lebih lengkap dan ini mungkin merupakan suatu versi Hikayat Melayu. Tugas yang diberikan kepada Tun Sri Lanang bukanlah suatu tugas yang mudah dilaksanakan dan ianya memerlukan seseorang yang berpengetahuan luas dalam hal bahasa, peraturan dan istiadat Melayu, malah turut mempunyai kemahiran dalam kehidupan istana serta orang-orang yang berpengaruh.

           Bahagian akhir Sulalatus Salatin secara tidak langsung memperlihatkan kemahiran dan kewibawaan Tun Sri Lanang dalam menangani masalah selepas kemangkatan Sultan Ala Jalla Abdul Jalil Syah. Raja Abdullah yang diwariskan takhta kepadanya tidak mahu ditabalkan sebagai raja dan menyerahkannya kepada kekandanya Raja Mansur dengan gelaran Sultan Alauddin Riayat Syah III. Sungguhpun begitu, segala hal pentadbiran diserahkan kepada Tun Sri Lanang. Oleh hal yang demikian, Tun Sri Lanang terpaksa berulang-alik berjumpa Raja Abdullah untuk berunding hal negeri dan pada ketika itulah Raja Abdullah mengetahui tentang Hikayat Melayu lalu menitahkan Tun Sri Lanang untuk memperbaiki karangannya.

            Pada tahun 1726, Francois Valentijn telah menyenaraikan Sulalatus Salatin disamping Hikayat Hang Tuah dan Bustanatus Salatin sebagai suatu karya yang wajib dibaca oleh orang Barat yang datang ke Nusantara. Ini adalah kerana kehalusan bahasa yang digunakan, keindahan pemikiran dan keteraturan adab yang disampaikan dalam karya tersebut akan membuatkan sesiapa yang membacanya merasa terpesona dan terpana dengan ketinggian ilmunya. Dengan ini, jelas menunjukkan bahawa Tun Sri Lanang telah berjaya menjalankan tugasnya sebagai pengarang dan penyusun Sulalatus Salatin dengan cukup hebat sekali sehingga karya tersebut terus-terusan menjadi rujukan dan bahan perbincangan dalam penulisan kesusasteraan Melayu hingga berabad lamanya.

            Tun Sri Lanang bukan sahaja penyalin biasa, bahkan beliau telah mengisi peranannya dari pelbagai sudut seperti menyemak ketepatan fakta, meneliti cerita asal yang ditulis daripada pencerita, menjadi perunding adat dan istiadat diraja, juga menyelaraskan kesempurnaan gaya bahasa yang digunakan dalam keseluruhan teks. Naskhah Hikayat Melayu bukanlah naskhah hikayat hiburan semata-mata tetapi merupakan naskhah yang mengisahkan tentang raja-raja dan adat istiadat sesuatu negeri. Oleh itu, sangat penting naskhah ini diberikan kepada orang yang tepat supaya boleh dikemaskini dengan baik untuk tatapan generasi akan datang. Pemilihan Tun Sri Lanang sebagai pengarang dan penyusun Sulalatus Salatin adalah orang yang tepat kerana kebijaksaan yang ditunjukkan oleh beliau dalam karya tersebut. Tun Sri Lanang telah mengakui kepengarangannya sebagai pengarang dan penyusun Sejarah Melayu yang dinamai Sulalatus Salatin terserlah apabila beliau begitu yakin dengan kesempurnaannya seperti yang dinyatakan dalam karyanya

“…maka fakir karanglah hikayat ini, kama sami’tuhu min jaddi wa abi, supaya akan menyukakan duli hadrat baginda. Maka fakir namai hikayat ini Sulalatus Salatin, yakni pertuturan segala raja-raja, hazihi durratul-akhbar, wal amsal, inilah mutiara segala ceritera dan cahaya segala peri umpamanya”

                                                                               (A. Samad Ahmad, 1986:3)

            Dengan terdapatnya Hikayat Melayu ditangan Tun Sri Lanang telah menjadikan hikayat tersebut berubah daripada catatan-catatan dan penceritaan yang tidak baku kepada sebuah karya yang cukup indah bahasanya dan begitu sempurna dari segi kesusasteraan Melayu.

            Wilkinson pernah menyatakan bahawa tidak ada gunanya Tun Sri Lanang menumpukan perhatian terhadap penulisan berbanding tugas mentadbir negeri. Tetapi itu hanya tepat apabila negeri berada dalam keadaan aman sedangkan pada ketika itu negeri Johor sedang mengalami pergolakan setelah diserang Portugis dan Aceh. Setelah Tun Sri Lanang dan Sultan Alauddin Riayat Syah III serta Sultan Ala Jalla Abdul Jalil Syah menetap dalam pembuangan di Aceh, beliau telah bebas daripada segala tugas pentadbiran negeri dan ini telah menbolehkan beliau menumpukan sepenuh perhatian penulisan Sejarah Melayu.  Pendapat A. Samad Ahmad menyatakan bahawa Hikayat Melayu bukan dibawa dari Goa, India mahupun dari Gua Sai, Pahang. Selain itu penulis ini juga memberi perhatian tentag keadaan dan kedudukan Sultan Abdullah Maayat Syah sebagai Sultan yang telah memerintahkan supaya naskhah Hikayat Melayu diperkemaskan, bukan kekandanya Sultan Alauddin Riayat Syah III yang telah berangkat ke Aceh.

            Sungguhpun dalam mukadimah Sejarah Melayu ada menyebut tentang Sultan Abdullah Maayat Syah dan Tun Bambang, itu hanyalah dalam naskhah Raffles 18 yang diterbitkan oleh Winstedt. A. Samad Ahmad telah menyetujui bahawa perintah mengarang itu telah disampaikan oleh Sultan Abdullah Maayat Syah walaupun Tun Sri Lanang ada menyatakan pada ketika itu “zaman kerajaan Seri Sultan Alauddin Riayat Syah zillullahi fi’l’alam” (A. Samad Ahmad, 1986:3)

Namun pendapat ini disanggah oleh Teuku Iskandar yang mendakwa bahawa penulisan Sulalatus Salatin ini dimulai di Johor dan disiapkan di Aceh ketika Sultan Alauddin Riayat Syah III masih hidup.

            Kesimpulannya, perbincangan mengenai kepentingan Tun Sri Lanang ini telah berjaya mengupas tentang penglibatan beliau dalam dunia penulisan kesusasteraan Melayu sekaligus mengangkat nama beliau sebagai pengarang dan penyusun Sejarah Melayu atau yang dinamai Sulalatus Salatin. Pengarangan Sejarah Melayu adalah suatu karya atau manifestasi yang bersifat individualiti yang merujuk kepada pengarangnya iaitu Tun Sri Lanang. Beliau adalah orang yang bertanggungjawab menjadikan Hikayat Melayu sebuah karya yang begitu indah sekali dengan idea dan imaginasinya yang bernas yang disampaikan dalam karya Sulalatus Salatin. Dengan definisi karangan dalam Ilmu Mengarang Melayu tulisan Za’ba pada tahun 1934 telah menunjukkan dan membuktikan bahawa Tun Sri Lanang adalah pengarang unggul yang menghasilkan karya agung ini iaitu Sulalatus Salatin.

Rujukan:

http://bintangpelangiku.blogspot.com/2011/07/tun-sri-lanang-pengarang-dan-penyusun.html

Raja Ali Haji

Raja Ali Haji merupakan seorang ulama, ahli sejarah serta tokoh yang terkenal dalam arena bahasa.  Nama sebenar beliau ialah Raja Ali Haji bin Raja Ahmad dan beliau dilahirkan pada tahun 1808 Masihi di pusat Kesultanan Riau-Lingga di Pulau Penyengat yang merupakan kawasan pentadbiran keluarga beliau sendiri. Menurut sejarah daripada masyarakat yang mendiami kawasan pulau tersebut, pulau ini merupakan kawasan di mana banyak karya sastera dan kebudayaan Melayu telah terhasil oleh tokoh Melayu yang telah wujud sepanjang abad ke-19 sehingga abad ke-20.Tokoh tersebut termasuklah Raja Ahmad iaitu bapa Raja Ali Haji. Beliau telah meninggal dunia pada tahun 1873 Masihi di tempat lahir beliau sendiri iaitu di Pulau Penyengat dan disemadikan di kompleks makam ibunya iaitu Engku Putri Raja Hamidah. Di sepanjang dinding bangunan makam beliau telah diabadikan karya beliau iaitu Gurindam Dua belas yang mana berupaya mengingatkan pengunjung yang melawat makam tersebut kepada beliau yang merupakan penulis yang hebat.

            Minat beliau dalam bidang penulisan ini diwarisi oleh ayahanda beliau iaitu Raja Ahmad.Raja Ahmad merupakan anak sulung kepada Raja Haji. Beliau sangat meminati bidang sejarah dan pernah menghasilkan sebuah karya berbentuk syair iaitu Syair Perang Johor yang menceritakan berkenan peperangan yang berlaku antara Kesultanan Johor dan Kesultanan Acheh pada abad ke-17. Selain itu, bapa Raja Ali Haji juga pernah menyusun sebuah puisi berkenaan sejarah orang Bugis dan hubungannya dengan raja-raja Melayu. Bakat dan minat menulis serta mengarang dalam diri Raja Ahmad ini telah diwarisi oleh Raja Ali Haji. Hal ini demikian kerana sejak masih remaja, beliau telah mengikut ayahandanya menyertai ekspedisi dan menerokai segenap wilayah yang banyak memberikan pengalaman dan ilmu pengetahuan sehingga beliau menjadi penulis yang hebat.

            Raja Ali Haji memiliki pengetahuan yang sangat luas dalam bidang agama Islam serta ilmu mentadbir. Hal ini demikian kerana beliau rajin mempelajari ilmu agama daripada ulama tempatan dan luar negeri. Memiliki ilmu pengetahuan yang banyak dalam bidang agama menjadikan beliau sebagai seorang guru agama dan bahasa Arab di kawasan petempatan beliau. Ramai anak muda tempatan mempelajari berkenaan ilmu agama dan bahasa Arab daripada beliau. Beliau memiliki ilmu pentadbiran kerana sejak usia 20 tahun, beliau sudah diberi peluang untuk menggalas tanggungjawab untuk menjaga hal ehwal kenegaraan. Selain daripada kedua-dua ilmu tersebut, beliau juga memiliki ilmu dalam pelbagai bidang lain seperti bidang bahasa, sastera, sejarah serta undang-undang.        

Latar belakang keluarga

Keluarga Raja Ali Haji merupakan sebuah keluarga yang berpengaruh di Riau. Hal ini demikian kerana mereka merupakan keturunan kerabat diraja Riau. Datuk Raja Ali Haji iaitu Raja Haji Fisabilillah merupakan Yang Dipertuan Muda (YDM) Riau yang keempat dan diberi mandate menyandang jawatan YDM kerana usaha beliau menjadikan Kesultanan Riau-Lingga sebagai sebuah pusat perdagangan terpenting di Riau. Selain itu, beliau dipilih menjadi YDM kerana beliau merupakan seorang yang terkenal dengan sifat keberanian kerana melawan penjajah Belanda. Sekitar tahun 1756 M-1758 M, datuk Raja Ali Haji bersama sepupu beliau iaitu Daeng Kemboja menjadi pemimpin pasukan Melayu yang berasal dari Linggi, Rembau, Klang, Selangor dan Siak untuk melawan pihak Belanda dalam Perang Linggi. Akhirnya, Raja Haji terbunuh dalam peperangan melawan Belanda yang dipimpin oleh Jacob Pieter van Braam di Melaka pada 18 Jun 1784 M.

            Bapa Raja Ali Haji iaitu Raja Ahmad dilahirkan pada sekitar tahun 1773 M dan merupakan orang yang terawal dalam kumpulan anak raja Bugis yang menunaikan fardhu haji.  Beliau telah menghasilkan banyak karya sastera dan salah satunya ialah Taufat al-Nafis yang bermaksud Bingkisan Berharga yang menceritakan sejarah Melayu.Tuhfat al-Nafis ini ditulis oleh Raja Ahmad dan disambung pula penulisannya oleh anaknya, Raja Ali Haji. Selain itu, beliau juga mengarang Syair Ungku Puteri (1835), Syair Raksi (1841) dan Syair Perang Johor (1843).Beliau banyak menulis karya berkenaan sejarah kerana beliau dikenali sebagai pemerhati sejarah lampau.Syair Perang Johor yang ditulis oleh beliau mengandungi fakta perang Kesultanan Johor dan Kesultanan Aceh pada zaman kegemilangan Johor.

            Keluarga Raja Ali Haji ini merupakan keluarga yang berjaya melahirkan ramai individu yang terpelajar dan cenderung melibatkan diri dalam dunia penulisan. Ahli keluarga mereka yang pernah melibatkan diri dalam bidang penulisan ialah Raja Ahmad, Raja Haji Daud, Raja Salehah, Raja Abdul Mutalib, Raja Kalsum, Raja Safiah, Raja Sulaiman, Raja Hasan, Hitam Khalid, Aisyah Sulaiman, Raja Ahmad Tabib, Raja Haji Umar dan Abu Muhammad Adnan. Raja Ali Haji ini merupakan ulama yang berketurunan Bugis yang mana neneknya iaitu Opu Daeng Cellak merupakan orang asal Bugis tetapi kemudiannya menetap di Riau seterusnya menyandang jawatan sebagai pembantu sultan dalam hal ehwal pemerintahan negara.

            Raja Ali Haji memiliki lebih daripada seorang isteri. Isteri pertama beliau bernama Sulung dan isteri kedua beliau pula bernama Raja Halimah dan memiliki seorang anak perempuan iaitu Raja Kalthum yang merupakan pengarang Syair Saudagar Bodoh dan seorang anak lelaki iaitu Raja Hasan yang merupakan pengarang Syair Burung. Selain itu, Raja Ali Haji juga telah berkahwin dengan Daing Cahaya dan dikurniakan beberapa orang cahaya mata.

Pendidikan Raja Ali Haji

Sejak kecil lagi Raja Ali Haji telah dididik untuk menuntut ilmu kerana keluarga beliau memang sebuah keluarga yang mementingkan ilmu pengetahuan. Oleh hal yang demikian, beliau terus menuntut ilmu dalam pelbagai bidang seperti sejarah, kesusasteraan Melayu, keagamaan dan bahasa. Setelah berpuluh tahun menuntut ilmu dan merasakan ilmu tersebut wajar dikongsi bersama orang lain, akhirnya beliau menjadi seorang guru dan penulis dalam bidang yang pernah dipelajari.

Raja Ali Haji Menuntut Ilmu

Raja Ali Haji telah dibawa untuk menuntut ilmu oleh bapanya sejak kecil lagi.  Ketika Raja Haji Ahmad menjadi utusan kerajaan Riau ke Betawi untuk berjumpa dengan Gabenor Baron Van der Capellen, beliau membawa Raja Ali Haji bersama untuk memberikan peluang kepada anaknya untuk mendalami ilmu pengetahuan terutamanya ilmu agama Islam.  Hal ini demikian kerana, ketika beliau menjadi utusan, beliau telah menemui ramai ulama yang terkenal dalam bidang ilmu agama Islam seperti Saiyid Abdur Rahman al-Mashari. Ketika menemui ulama ini, Raja Ali Haji telah berkesempatan untuk mempelajari ilmu falak.

            Selain ke Betawi, Raja Ali Haji juga telah mengikut bapanya ke Mekah. Berdasarkan sejarah, Raja Haji Ahmad dan Raja Ali Haji merupakan keturunan Raja Riau yang terawal menunaikan ibadah haji iaitu kira-kira tahun 1243 Hijrah. Mereka tinggal di Tanah Suci Mekah dalam jangka masa yang agak lama. Ketika mereka menetap di sana, Raja Ali Haji berpeluang untuk menuntut ilmu keislaman dan ilmu bahasa Arab dengan Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani yang pada ketika itu merupakan Ketua Syeikh Haji yang sangat berpengaruh dalam kalangan masyarakat setempat. Dalam perjalanan pulang ke Riau dari Mekah, mereka berkesempatan untuk singgah di Kaherah untuk menimba serba sedikit ilmu di sana.

            Selain daripada ilmu keagamaan yang mencakupi ilmu fardhu ain, fiqh ilmu falak dan bahasa Arab, Raja Ali Haji berminat untuk mempelajari hal-hal kebudayaan. Beliau mula menggemari bidang kebudayaan hasil daripada ilmu pengetahuan yang diperoleh hasil daripada persahabatan beliau dengan beberapa orang sarjana kebudayaan dari Belanda seperti Van Der Waal dan T. Roode. Beliau bukan sahaja cenderung dalam budang keagamaan dan kebudayaan, malah beliau juga memiliki ilmu pengetahuan dalam bidang lain seperti bidang bahasa, sastera, sejarah, pentadbiran dan undang-undang. Kehebatan dan usaha tanpa jemu beliau menuntut ilmu dalam pelbagai bidang menjadikan beliau seorang ulama dan tokoh yang hebat juga dalam pelbagai bidang ilmu. Berdasarkan ilmu yang diperoleh, beliau telah berjaya menjadi pendidik dan menghasilkan pelbagai karya hebat yang boleh dijadikan panduan dan rujukan masyarakat terdahulu hingga kini.

Raja Ali Haji Sebagai Guru

Raja Ali Haji sememangnya sudah terkenal dengan kebijaksanaan dan kepimpinan beliau sejak beliau masih muda lagi. Dalam usia yang masih muda, beliau  telah menjadi seorang guru agama yang terkenal. Ketika Raja Ali bin Raja Jaafar diangkat sebagai Yamtuan Muda Kerajaan Riau VII iaitu pada tahun 1845 hingga tahun 1857, Raja Ali Haji telah dilantik menjadi penasihat keagamaan negara dan diminta untuk mengajar agama Islam. Raja Ali bin Raja Jaafar yang ketika itu telah menggantikan Raja Abdul Rahman bin Raja Haji juga turut mempelajari ilmu agama dengan Raja Ali Haji. Beliau memiliki pengetahuan yang sangat luas dalam bidang keagamaan kerana beliau telah menuntut ilmu keagamaan daripada ulama terkemuka seperti Saiyid Abdur Rahman al-Mashari yang ditemuinya ketika beliau mengembara sambil menuntut ilmu bersama bapanya.

            Setelah agak lama berkecimpung dalam bidang pendidikan keagamaan, Raja Ali Haji menceburkan diri dalam bidang pendidikan yang terdiri daripada bidang Sejarah dan bahasa.  Ketika itu, beliau telah menjadi pendidik dalam bidang Ilmu Nahu, Ilmu Sharaf, Ilmu Usuluddin, Ilmu Fiqh, Ilmu Tasauf dan pelbagai bidang ilmu yang lain. Ramai penduduk tempatan terutamanya anak muda dan ulama yang datang berdagang ke tempat beliau mengambil kesempatan untuk mempelajari ilmu agama serta ilmu lain daripada beliau. Selain itu, kebolehan beliau menguasai beberapa bahasa seperti bahasa Melayu, bahasa Hindustan, bahasa Tamil dan bahasa Inggeris telah menarik minat sekumpulan askar Inggeris yang berbangsa India untuk belajar bahasa Inggeris agar mereka mudah untuk berinteraksi dengan askar yang orang putih.

Bakat Kepengarangan Raja Ali Haji

Raja Ali Haji merupakan seorang tokoh karya agung yang telah banyak menerbitkan karya sendiri sama ada buku tatabahasa, kamus serta syair. Beliau dianggap sebagai seorang pujangga Melayu yang sangat terkemuka dalam sejarah kesusasteraan Melayu tanah air. Setelah diangkat sebagai pujangga yang telah terkenal dalam dunia kesusasteraan Melayu, beliau memiliki impian untuk memperbaiki bangsa dan berharap agar bangsa Melayu maju di dunia dan akhirat serta hidup dalam kemuafakatan serta berlandaskan hukum syariat. Impian beliau ini banyak diluahkan melalui karyanya yang mana dapat dilihat bahawa kebanyakan karya beliau adalah berkisarkan kepada ketatanegaraan dan keagamaan. Unsur keagamaan ini jelas dapat dilihat melalui syair-syair beliau.

            Selain Raja Ali Haji, ramai juga ahli keluarga beliau yang terlibat dalam bidang syair.  Antaranya ialah bapanya iaitu Raja Ahmad yang mengarang Syair Ungku Puteri, Raja Hasan dan Raja Sufiah iaitu anak beliau yang mengarang Syair Burung dan Syair Kumbang Mengindera, manakala kakak kepada Raja Hasan dan Raja Sufiah iaitu Raja Kalthum telah menulis Syair Saudagar Bodoh. Ada antara cucu Raja Ali Haji yang menjadi pengarang serta penulis syair yang terkenal dalam arena kesusasteraan Melayu. Antara syair yang ditulis oleh Raja Ali Haji ialah  Syair Siti Sianah, Syair Suluh Pegawai, Syair Hukum Nikah dan Syair Sultan Abdul Muluk.  Semua syair hasil tulisan beliau ini adalah berdasarkan kepada kehidupan sebenar masyarakat sekeliling. Hal ini demikian kerana beliau dianggap sebagai Bapa Permodenan Melayu kerana beliau menulis sesuatu berdasarkan kisah benar dan tidak pernah menulis cerita-cerita mitos seperti pengarang lain sebelumnya.

            Selain aktif mengarang syair, beliau juga menceburkan diri dalam bidang lain dengan lebih meluas.  Atas cadangan saudaranya sendiri iaitu Raja Ali yang merupakan Yamtuan Muda Kerajaan Riau VIII, beliau telah berjaya menghasilkan beberapa karya yang berkisarkan nahu bahasa Melayu iaitu Kitab Bustanul Katibin Lisubyanil-Muta’alimin yang membawa maksud Kitab Perkebunan Jurutulis bagi Kanak-kanak yang Hendak Menuntut Belajar Akan Dia. Karya ini telah dihasilkan pada 20 Syaaban 1273 bersamaan 15 April 1857 dan ia telah dicap dengan cap batu di Penyengat.  Beliau turut mengarang kamus yang diberi nama Kitab Pengetahuan Bahasa  yang telah mula disusun sejak tahun 1858 dan memiliki 465 muka surat.

            Seperti yang kita sedia tahu, Raja Ali Haji ialah individu yang berketurunan Bugis dan beliau juga memiliki pengetahuan dalam pentadbiran kerana beliau merupakan salah seorang ahli keluarga kerabat pemerintah di Riau. Mungkin kerana minat beliau untuk mendalami susur galur keturunan beliau, beliau telah menulis sebuah karya berjudul Kitab Salasilah Melayu dan Bugis Lama dan Sekelian Raja-rajanya pada tahun 1282 H. Kitab ini juga ditulis sebagai panduan generasi akan datang yang berminat untuk mengetahui dan mengkaji salasilah masyarakat Bugis. Menerusi karya ini, dapat dilihat bahawa beliau telah memasukkan unsur syair serta pantun untuk menjadikan penulisan beliau lebih menarik.

            Sebuah lagi karya beliau ialah Tuhfat al-Nafis yang merupakan karya yang terbaik pernah dihasilkan dan  mengandungi sejarah raja-raja Melayu dan Bugis. Kitab ini merpuakan kitab sejarah dan melalui kitab inilah Raja Ali Haji menulis dengan peranan beliau sebagai sejarawan tanpa memasukkan unsur atau bidang lain seperti bidang bahasa, kesusasteraan mahu pun bidang keagamaan sebagai fokus utama. Beliau menulis Tuhfat al-Nafis ini berdasarkan pengalaman serta kejadian yang pernah dilihat sendiri di sekelilingnya. Kisahnya ketika kecil seperti mengikut bapanya mengembara turut tercatat dalam karya paling besar yang dihasilkan oleh beliau ini.

Karya Raja Ali Haji

Seperti yang kita sedia maklum, Raja Ali Haji menulis banyak karya dalam pelbagai bidang. Hal ini demikian kerana beliau memiliki kepakaran dan kemahiran dalam pelbagai bidang. Beliau telah menghasilkan banyak syair, kitab bahasa, kesusasteraan dan kitab berkenaan salasilah keturunan beliau sendiri.

Puisi-puisi Raja Ali Haji

Raja Ali Haji telah mengarang banyak puisi dan semua puisi ini ditulis berdasarkan kepada pengalaman dan pemerhatian terhadap keadaan sekeliling. Antara puisi hasil tulisan beliau ialah Inilah Ikat-ikatan Dua Belas Puji, Gurindam Dua Belas, Syair Hukum Faraid, Syair Suluh Pegawai, Syair Gemala Mastika Alam, Syair Nasihat (Thamarat al-Muhimmah), Syair Siti Sianah, Syair Gemala Mestika Alam dan Syair Sultan Abdul Muluk. Kebanyakan puisi berbentuk syair yang telah dikarang oleh beliau memiliki unsur pengajaran yang sangat sesuai dijadikan panduan oleh masyarakat pada zaman beliau dan generasi akan datang.

Gurindam Dua Belas

Puisi ini merupakan puisi beliau yang sangat terkenal dan masa ini ia digunakan sebagai salah satu antologi puisi yang terkandung dalam  Antologi Puisi dan Cerpen Harga Remaja yang menjadi teks Komponen Sastera (KOMSAS) dalam pengajaran dan pembelajaran bagi pelajar tingkatan empat. Hal ini demikian kerana, bait-bait puisi ini sarat dengan unsur nasihat yang sangat berguna kepada masyarakat. Gurindam ini diberi nama Gurindam Dua Belas kerana ia mengandungi dua belas fasal dan juga dua belas rangkap yang mana setiap satu fasal terkandung dalam satu rangkap gurindam.

            Sebelum memulakan penulisan puisi ini, beliau terlebih dahulu menulis serba sedikit berkenaan puisi seperti kata aluan yang mengandungi tarikh gurindam ditulis, pengarang serta kebaikan yang boleh diperoleh daripada gurindam ini iaitu:

“Amma ba’du daripada itu, maka tatkala sampai Hijratu’l-Nabi 1263, sanat, kepada dua puluh hari tiga, bulan Rajab hari Selasa maka diilhamkan Allah Taala kepada kita iaitu Raja Ali Haji, mengarang satu gurindam cara Melayu iaitu yang boleh juga jadi diambil faedah sedikit-sedikit daripada perkataannya itu pada orang yang ada menaruh akal, maka adalah banyaknya gurindam itu dua belas fasal di dalamnya”

                                                                                (Drs. Shalleh Saidi, 1969)

            Berdasarkan kepada pernyatan di atas, didapati bahawa gurindam ini telah ditulis pada 23 Rejab 1263 H iaitu pada hari Selasa dan telah dikarang oleh Raja Ali Haji. Menurut pernyataan di atas lagi, gurindam ini mengandungi 12 fasal. Melalui gurindam ini, beliau memberikan definisi perkataan ‘gurindam’ adalah berbeza dengan syair kerana syair tidak memiliki jawapan, sebaliknya gurindam terdiri daripada soalan dan jawapan. Seperti yang diterangkan, baris kedua gurindam ialah jawapan, manakala baris pertama pula merupakan soalan kepada jawapan tersebut.

            Setiap puisi terdiri daripada beberapa ciri yang tersendiri. Begitu juga dengan gurindam ini.Gurindam Dua Belas terdiri daripada rima akhir aa dan setiap rangkap hanya terdiri daripada dua baris sahaja. Daripada aspek bilangan perkataan pula, setiap baris dalam gurindam ini hanya terdiri daripada dua hingga enam perkataan dan dalam gurindam ini juga banyak mengandungi perkataan bahasa Arab seperti perkataan ‘makrifat’. Selain itu, beliau juga menulis gurindam ini seolah-olah pembaca memahami perkara yang ingin disampaikan. Sebagai contoh, beliau menulis, “Barang siapa mengenal yang empat” tetapi beliau tidak memberikan penerangan berkenaan empat perkara yang hendak disebutkan itu.

            Nasihat yang ingin disampaikan melalui gurindam ini ialah berkenaan hal-hal keagamaan. Keseluruhan fasal yang terkandung dalam gurindam ini menasihati masyarakat agar taat dengan perintah Allah dan meninggalkan larangan-Nya. Sebagai contoh, melalui fasal 1.1, Raja Ali Haji menerangkan bahawa individu yang sangat taat dan patuh kepada agama dianggap berjaya dalam kehidupan di dunia berbanding manusia yang tidak taat.Fasal 2.2 pula membicarakan berkenaan rukun Islam yang pertama iaitu berkenaan solat. Seperti yang kita sedia maklum, solat merupakan tiang kepada agama Islam. Oleh hal yang demikian, dalam gurindam ini, beliau menyatakan bahawa individu yang meninggalkan solat sama seperti rumah yang tidak bertiang. Selain isu keagamaan, gurindam ini juga mengandungi nasihat yang meminta agar setiap individu memelihara tingkah laku agar berkelakuan senonoh dan ada juga nasihat beliau yang mempunyai kaitan dengan pergaulan dalam kehidupan bermasyarakat iaitu pada fasal keenam dan ketujuh.

Syair Suluh Pegawai

Pada zaman dahulu, syair ini tidak mempunyai nama, namun ia masih terkenal dalam kalangan sarjana Barat. Hal ini demikian kerana mereka mengenali syair ini dengan nama lain iaitu Syair Hukum Nikah atau Syair Kitab al-Nikah. Syair ini disimpan di Perpustakaan Universiti Leiden dan ia bertarikh 1307 Hijrah bersamaan 1899 Masihi. Nama Syair Suluh Pegawai ini telah wujud akibat penemuan teks ini bersama-sama Syair Siti Sianah dan satu naskah lagi dalam bentuk bercetak dan telah dicetak oleh Matba’ah al-Ahmadiah, Singapura bertarikh 17 Rabiul Awal 1342 Hijrah. Naskah yang dicetak pada 1342 Hijrah merupakan teks Syair Suluh Pegawai naskah Pulau Penyengat.

            Naskah Syair Suluh Pegawai yang bernama Syair Hukum Nikah pada awalnya mengandungi dua bahagian. Bahagian yang pertama bermula daripada halaman satu hingga halaman 12 dan ia mengandungi 81 rangkap. Bahagian pertama ini adalah berkenaan dengan harta pusaka dan dinamakan sebagai Syair Hukum Faraid. Usai penulisan rangkap terakhir bagi Syair Hukum Faraid, terus sahaja karya ini dimulakan dengan frasa ‘Fasal yang Pertama’ dan ini membawa maksud pengarang sudah memulakan penulisan Syair Hukum Nikah. Teks Syair Suluh Pegawai naskah Pulau Penyengat pula didahului dengan tiga rangkap syair sebagai pengenalan. Perkara ini berbeza dengan versi Syair Hukum Nikah yang mana ia memiliki pengenalan yang sangat pendek kerana ia sudah ada pengenalan pada bahagian harta pusaka.Syair ini terdiri daripada dua bahagian perbincangan iaitu mengenai hukum syariah dan tasawuf.

            Syair Suluh Pegawai dalam Syair Hukum Nikah menceritakan soal perkahwinan merangkumi aspek hukum melihat perempuan, syarat saksi, saudara susuan, walimatul urus, Qismah dan Nusyuz, talak, idah dan memelihara anak. Antara perkara yang dibincangkan dalam syair ini ialah ciri-ciri perempuan yang boleh dijadikan isteri, syarat memandang perempuan, perkara yang diharamkan nikah, larangan meminang tunangan orang dan syarat harus berkahwin. Syair ini terdiri daripada 13 fasal. Fasal pertama berkenaan rukun nikah, fasal kedua berkenaan kufu, fasal ketiga mengenai mas kahwin, fasal keempat mengenai walimah, fasal kelima berkenaan Qismah dan Nusyuz, fasal keenam adalah berkenaan tanda-tanda derhaka, fasal ketujuh berkenaan tebus talak, fasal kelapan mengenai bilangan talak, fasal kesembilan berkenaan idah, fasal kesepuluh berkenaan istibra’, fasal kesebelas berkenaan rida’, fasal kedua belas mengenai nafkah dan fasal yang terakhir adalah mengenai al-Hadanah iaitu hak penjagaan anak.

Syair Siti Sianah

Syair Siti Sianah terdiri daripada dua versi yang berbeza iaitu ia ditampilkan dalam versi naskah dan versi yang bercetak. Versi naskah ini merupakan versi Syair Siti Sianah yang digabungkan dengan Syair Suluh Pegawai yang mana ia ditulis bermula pada halaman satu hingga halaman 70. Sebelum memulakan penulisan isi syair, Raja Ali Haji telah memulakannya dengan pendahuluan yang terdiri daripada sembilan rangkap dan ditulis dengan menggunakan bahasa Arab. Hal ini demikian kerana Raja Ali Haji mahir dalam beberapa bahasa dan salah satunya ialah bahasa Arab. Seperti yang kita ketahui, Syair Suluh Pegawai ini adalah nasihat kepada kaum lelaki, manakala Syair Siti Sianah ini pula merupakan nasihat yang diberikan oleh raja Ali Haji kepada kaum wanita. Setiap kaum wanita masa dahulu dan sekarang digalakkan untuk memahami syair ini untuk mendapatkan iktibar dan seterusnya mengaplikasikan dalam kehidupan seharian. Perkara ini penting agar kaum wanita menjaga maruah dan dipandang tinggi oleh masyarakat.

            Syair ini terdiri daripada 574 rangkap yang mana setiap rangkap terdiri daripada empat baris dan setiap baris terdiri daripada kira-kira empat hingga enam perkataan. Syair Siti Sianah ini dibahagikan mengikut perkara yang ingin dibincangkan dalam setiap rangkap syair. Oleh hal yang demikian, setiap rangkap syair yang memiliki perkara yang sama ingin diceritakan akan dikumpulkan dalam tajuk kecil. Dalam syair ini terdiri daripada 64 tajuk kecil dan antara tajuk kecil dalam syair ini ialah Perkataan Rawi, Kenyataan Bersuci, Fasal Sembahyang Berjemaah, Muafakat kerana Menuntut Ilmu dan Makna Riak. Penulisan syair ini mencampurkan penggunaan bahasa Melayu dan bahasa Arab, tetapi bahasa Arab yang digunakan adalah sedikit. Antara perkataan bahasa Arab yang digunakan ialah adabu’l yang membawa maksud adat dan al-Walidi yang bermaksud bapa.

Syair Sinar Gemala Mastika Alam

Syair ini merupakan syair terjemahan yang telah diterjemah oleh Raja Ali Haji daripada sebuah buku bahasa Arab yang tidak diketahui tajuknya. Syair ini terdiri daripada dua jenis iaitu dalam bentuk naskah dan bercetak, namun, yang telah disediakan dalam bentuk naskah ini tidak ditemui. Teks Syair Sinar Gemala Mastika Alam dalam bentuk bercetak telah dicetak oleh Mathba’atu-l-Riauwiyah, Pulau Penyengat pada 1311 Hijrah. Syair yang memiliki tajuk yang sangat indah ini mengandungi 111 rangkap dan ia merupakan syair yang berbentuk fiksyen seperti Syair Dandan Setia dan Syair Bidasari. Perkataan gemala dan mastika yang terdapat dalam judul syair ini merujuk kepada sesuatu yang akan menerangi dunia dan dalam konteks syair ini, gemala yang dimaksudkan oleh pengarang ialah perjuangan Nabi Muhammad S.A.W dalam usaha membangunkan serta menegakkan agama Islam. Syair ini adalah syair yang menceritakan riwayat hidup serta biografi baginda S.A.W yang disanjung oleh masyarakat.

            Syair ini terdiri daripada 19 rangkap yang merupakan mukadimah atau pengenalan kepada syair, fasal pertama dan kedua yang terdiri daripada 12 rangkap syair yang menceritakan berkenaan kejadian yang berlaku ketika kelahiran baginda, fasal ketiga yang terdiri daripada enam rangkap syair pula menceritakan pengalaman Rasulullah ketika masih kanak-kanak, fasal keempat menceritakan kisah Nabi ketika berusia 12 tahun dan berada bawah jagaan bapa saudaranya, fasal kelima pula menceritakan pengalaman Nabi berniaga dan perkahwinan Baginda dengan Siti Khadijah, fasal keenam adalah berkenaan perlantikan Nabi sebagai Rasul apabila baginda telah menerima wahyu, fasal ketujuh pula menceritakan kisah Nabi yang membawa seruan agama dan fasal yang terakhir adalah berkenaan perjuangan Nabi mengembangkan agama Islam walaupun telah ditentang oleh pelbagai pihak.

Syair Sultan Abdul Muluk

Syair Sultan Abdul Muluk ini diterbitkan dalam tujuh edisi yang mana empat daripadanya adalah teks berbentuk naskah, manakala tiga yang lainya adalah teks berbentuk cetakan. Teks-teks ini telah diterbitkan pada tahun yang berlainan dan diterbitkan oleh penerbit yang berbeza. Suatu perkara yang unik berkenaan teks ini ialah kesemua teks tidak dituliskan nama pengarangnya kecuali teks yang telah diterbitkan oleh Roorda van Eysinga. Telah dikatakan bahwa syair ini bukan hasil tulisan Raja Ali Haji, sebaliknya telah ditulis oleh adiknya, Zaleha pada tahun 1262 Hijrah, namun P. Roodra van Eysinga telah mendakwa bahawa Raja Ali Haji merupakan pengarang syair ini. Hal ini demikian kerana, ada yang menyatakan bahawa kedua-dua individu ini telah hidup pada zaman yang sama dan sering berutus surat. Dalam surat kedua Raja Ali Haji kepada van Eysinga menyatakan bahawa beliau telah mengirimkan syair yang telah diubahsuai daripada prosa Hikayat Sultan Abdul Muluk.

            Syair ini adalah syair yang berbentuk fiksyen iaitu berbentuk ilmiah dan latar belakang di dalam syair ini adalah di beberapa tempat seperti di Barbari, Ban dan Hindustan. Antara pengajaran dan nasihat yang diperoleh melalui Syair Sultan Abdul Muluk ini ialah kegigihan seorang wanita yang membela kesusahan yang dialami oleh suaminya sendiri.

Kitab Bahasa Raja Ali Haji

Selain daripada puisi-puisi yang terdiri daripada pelbagai syair, Raja Ali Haji turut menyediakan karya dalam bidang bahasa dan pelbagai bidang lain. Beliau memiliki pengetahuan yang meluas dalam pelbagai bidang sehingga beliau terdorong untuk menghasilkan kitab berkenaan bidang bahasa.

Bustanul-Katibin Lisubyanil-Muta’alimin

Kitab Bustanul-Katibin Lisubyanil-Muta’alimin merupakan kitab yang ditulis dalam bentuk cap batu pada 20 Syaaban 1237 Hijrah bersamaan 15 April 1857 di Pulau Penyengat. Kitab ini telah ditulis atas cadangan oleh Yamtuan Muda Raja Ali yang pada ketika itu menuntut ilmu dengan Raja Ali Haji. Judul kitab ini bermaksud Kitab Perkebunan Jurutulis bagi Kanak-kanak yang Hendak Menuntut Belajar akan Dia. Kitab ini terdiri daripada pendahuluan, 31 fasal dan ia dibahagi kepada dua dan penutup. Ia diterbitkan dengan ketebalan 70 muka surat.  31 fasal yang terkandung dalam kitab ini telah dibahagikan kepada dua iaitu satunya ia berkenaan penulisan bahasa Melayu dan yang keduanya adalah tentang nahu bahasa Arab yang telah disesuaikan dengan bahasa Melayu.

            Kitab ini adalah kitab yang mengandungi pelajaraan ejaan dan tatabahasa yang sesuai dijadikan rujukan oleh kanak-kanak dan ia juga mengajarkan cara untuk menterjemah huruf Arab ke dalam bahasa Melayu. Pada bahagian pertama kitab ini, ia hanya menerangkan berkenaan ejaan dan tatabahasa, manakala pada bahagian kedua pengarang berusaha untuk menyesuaikan sistem bahasa Melayu dengan nahu bahasa Arab tetapi usaha beliau agak kurang berhasil kerana dikatakan bahawa ayat yang terkandung dalam bab dua tersebut adalah ayat-ayat Arab yang telah menggunakan perkataan Melayu. Pada 19 April 1896, von de Wall yang merupakan rakan kepada Raja Ali Haji telah membuat ulasan berkenan kitab ini dan menyatakan bahawa beliau tidak berpuas hati dengan penulisan Raja Ali Haji di dalam kitab tersebut.

Kitab Pengetahuan Bahasa

Kitab Pengetahuan Bahasa merupakan sebuah lagi kita yang dianggap popular berbanding karya Raja Ali Haji yang lain. Kitab ini telah disusun pada tahun 1858 dan telah dicetak pada tahun 1929 di Singapura. Kitab ini merupakan sebuah kamus yang lebih sesuai dikatakan sebagai ensilklopedia yang dalamnya terdiri daripada pengetahuan, pendapat dan pandangan pengarang berkenaan perkataan yang terkandung dalam kitab ini. Seperti yang kita sedia maklum, perkataan yang terkandung dalam kamus masa ini telah disusun mengikut abjad agar dapat memudahkan pencarian perkataan beserta makna, namun perkara sebaliknya berlaku dalam Kitab Pengetahuan Bahasa kerana ia tidak disusun mengikut abjad. Kitab yang telah disusun oleh Raja Ali Haji ini tidak sempat disiapkan dan hanya siap disusun sehingga huruf ‘cha’ sahaja.

            Melalui kitab ini, Raja Ali Haji menyatakan bahawa orang melayu yang menggunakan perkataan ‘bilang’ bagi menggantikan perkataan ‘kata’ dan ‘kasi’ menggantikan perkatan ‘beri’ telah dikatakan telah merosakkan bahasa sendiri. Selain itu, beliau turut menuliskan bahawa orang Melayu yang menghisap cerutu iaitu rokok daun yang dibalut dengan tembakau dan jalan beriringan dengan orang Eropah. Hal ini demikian kerana, menurut beliau kebudayaan Barat dianggap tidak bersesuaian dengan kebudayaan dan gaya hidup masyarakat Melayu.

Rujukan:

http://duniakaryaagungku.blogspot.com/2013/05/keindahan-retorik-melayu-klasik-dalam.html

Abdullah Munsyi

Abdullah Munsyi atau nama sebenar beliau ialah Abdullah bin Abdul Kadir Munsyi. Beliau telah dilahirkan pada tahun 1796, di kampung Pali Melaka. Beliau merupakan anak bongsu dari empat orang adik beradik dan telah kematian ketiga-tiga abangnya sejak kecil lagi. Ayahnya berketurunan Arab Yaman manakala ibunya Salamah berketurunan dari India. Sejak kecil dia telah diajar mengaji Al-Quran dan tulisan Jawi serta tatabahasa bahasa Melayu oleh bapanya. Beliau juga turut belajar bahasa Tamil, Hindi dan juga bahasa Inggeris.

            Usianya baru menjangkau 11 tahun tetapi dalam usia semuda itu, kepintaran dan banyak ilmunya menyebabkan beliau sudah menjadi guru dan mengajar pelajaran agama kepada askar Islam Melaka yang lebih tua daripada usianya. Membesar sebagai manusia yang berpengetahuan dan cintakan ilmu, Abdullah Abdul Kadir atau lebih dikenali sebagai ‘Abdullah Munsyi’, kemudian menjadi antara penduduk Melaka yang sangat dihormati dan dikagumi penjajah ketika itu iaitu Inggeris. Kehadiran Abdullah membuktikan kepada Inggeris bahawa dalam masyarakat Melaka yang dijajah mereka, ada golongan intelek tempatan yang hebat. Daripada Abdullah jugalah kemudian penjajah Inggeris itu berguru mempelajari Bahasa Melayu.

            Beliau dilahirkan pada 1796 di Kampung Masjid yang juga disebut orang sebagai Kampung Pali ketika itu. Anak bongsu daripada empat beradik tetapi ketiga-tiga abangnya meninggal dunia ketika kecil iaitu berusia antara setahun hingga tiga tahun. Keturunannya bermula daripada seorang pemuda Arab Yaman, Syeikh Abdul Kadir yang mengembara dari Tanah Arab sehingga ke Nagor, India Selatan dan berkahwin dengan gadis tempatan serta menetap di tanah asing itu. Dari situ, lahir datuk Abdullah, Muhammad Ibrahim yang meneruskan tradisi bapanya mengembara sehingga tiba di Melaka dan menetap di negeri itu. Berkahwin dengan gadis dikenali Peri Achi, mereka memperoleh bapa Abdullah, Abdul Kadir.

            Abdul Kadir membesar bersama pendidikan yang cukup dalam bidang al-Quran, bahasa Tamil dan Arab serta ilmu kira-kira. Dia kemudian menjadi peniaga di Hulu Melaka di samping mengajar ilmu agama sehingga dipilih menjadi khatib di Kampung Lobok Kepong. Tahap pengetahuan tinggi hasil tumpuan didikan dalam keluarganya menyebabkan Abdul Kadir dilantik menjadi penulis surat sultan dan mengajar seorang asing, Tuan Marsden berbahasa Melayu. Seterusnya dia menjadi Syahbandar, utusan Inggeris ke negeri Melayu serta juru bahasa dan juru tulis. Abdul Kadir kemudian mendirikan rumah tangga dua kali dan kali kedua bersama gadis keturunan Hindu dari Kedah, Salamah pada 1794. Hasil perkahwinan itu, Abdul Kadir dikurniakan empat cahaya mata termasuk Abdullah tetapi tiga lagi anaknya meninggal dunia ketika masih bayi dan pada zaman kanak-kanak.

            Walaupun hidup Abdullah ketika kecil sering sakit terutama selepas usianya menjangkau empat bulan, keadaan itu menyebabkan ibunya tidak dapat menyusui bayi itu lalu Abdullah disusui orang lain. Sewaktu bapanya berniaga di luar negeri, Abdullah dan ibunya tinggal bersama neneknya, Peri Achi. Peri Achi sangat memanjakan Abdullah sehingga menimbulkan kekhuatiran di hati Abdul Kadir. Bimbang si bapa, Abdullah akan lalai dalam pelajaran tetapi ketika mengingatkan yang keluarga mereka sangat serius dalam menuntut ilmu, gusar di hati sedikit tenang. Tambahan pula ibunya, Peri Achi seorang guru besar di Kampung Pali yang mengajar lebih 200 kanak-kanak menulis dan mengaji al-Quran. Ibarat ‘kuah tumpah ke nasi’, semangat cintakan ilmu disemai ke dalam jiwa Abdullah sejak kecil. Ketika kanak-kanak lain diberikan pelbagai permainan, Abdullah menerima permainan berupa kalam dan papan tulis.

            Adat kanak-kanak, penekanan terlampau terhadap pembelajaran terutama oleh bapanya menyebabkan Abdullah memprotes lantaran dia tidak dapat bermain dan bergembira bersama rakan seusia. Abdul Kadir sangat tegas dengan anaknya walaupun itulah anak tunggal. Dia tidak memuji Abdullah walaupun kerap berbangga dengan pencapaiannya kerana beranggapan pujian akan merosakkan si anak. Hasil didikan itu menyebabkan Abdullah menjadi pintar dan kreatif berbanding kanak-kanak lain. Abdullah cepat matang malah memiliki sikap berdikari sehingga pada usia kanak-kanaknya, dia sudah menjual layang-layang, melukis, menulis surat dan menyalin al-Quran untuk memperoleh wang.

            Gelaran ‘Munsyi’ yang bermaksud ‘guru’ sudah diterima ketika dia berusia 11 tahun kerana pada usia semuda itu, kepintarannya dan banyak ilmunya menyebabkan dia sudah menjadi guru dan mengajar pelajaran agama kepada askar Islam Melaka. Abdullah adalah seorang yang gigih belajar. Dia tidak mengira siapa atau mana asal usul gurunya asalkan dia mendapat pengetahuan baru. Paling digemarinya adalah bidang bahasa dan tanpa jemu dia meluaskan pengetahuan mengenai kata dari aspek simpulan, ikatan, rangkai kata, kuasa, tujuan dan ilmu bahasa. Selain bahasa Melayu, turut dipelajarinya bahasa Tamil, Arab dan Inggeris.

            Sewaktu Stamford Raffles datang ke Melaka, Abdullah dilantik sebagai juru tulis dan penterjemahnya. Daripada hubungan majikan dan pekerja, akhirnya mereka menjadi sahabat karib. Nyata sikap rajin dan dedikasi dalam tugas yang terserlah menerusi peribadi Abdullah tidak saja membuatkan Raffles menyenanginya tetapi turut membenihkan rasa hormat dan kagum di kalangan Inggeris terhadap anak watan itu. Bagaimanapun, persahabatan itu terputus apabila Raffles berangkat ke Betawi. Dalam usianya 27 tahun, Abdullah mengajar bahasa Melayu kepada paderi Inggeris, Milne dan beliau mempelajari pula bahasa Inggeris daripada lelaki asing itu. Mengetahui seorang lagi pendatang Barat, Doktor Marrison mengetahui bahasa Cina, Abdullah turut meminta bahasa itu diajarkan kepadanya. Daripada Doktor Marrison jugalah dia meneliti ayat-ayat daripada kitab Injil Matius seterusnya menterjemahkannya dalam bahasa Melayu.

            Apabila Kumpulan India Timur mendirikan kolej Anglo-Chinese untuk mengajar anak Cina, Nasrani dan Melayu membaca serta menulis bahasa Inggeris, Abdullah turut serta menuntut ilmu di pusat pendidikan itu. Malah, dia turut merangsang anak Melayu lain bersama menuntut ilmu. Meningkat dewasa, Abdullah mendirikan rumah tangga sewaktu berusia 34 tahun dan beberapa tahun kemudian, beliau memperoleh cahaya mata pertama iaitu seorang bayi perempuan. Selepas Milne meninggal dunia, jawatan lelaki itu sebagai pengetua kolej Anglo-Chinese digantikan dengan Thomsen. Abdullah berkesempatan menjadi pengetua di kolej itu seketika apabila Thomsen menghantar isterinya pulang ke England. Apabila Singapura dibuka, Abdullah memulakan kehidupan barunya di sana dengan kembali menjadi juru tulis dan juru bahasa Raffles dan meninggalkan anak dan isterinya di Melaka. Setiap enam bulan, beliau akan kembali bertemu keluarganya.

           Di Singapura, beliau bertanggungjawab menulis undang-undang Singapura atas arahan Raffles. Beliau juga diberi tugas untuk mengumpul bahan sastera Melayu lama seperti kitab, hikayat dan Syair untuk Raffles membawa pulang bahan itu ke England. Dia juga menjadi guru bahasa Melayu kepada saudagar Inggeris di Singapura. Ketika di negeri itu juga, Abdullah diserang sejenis penyakit dan terpaksa dibedah oleh doktor Inggeris. Pengalaman terjadinya kebakaran di Singapura dicatatkan Abdullah dalam karyanya ‘Syair Singapura Terbakar’. Beberapa bulan kemudian, Abdullah kembali ke Melaka dan mengajar bahasa Melayu kepada guru di kolej Anglo-Chinese, Hughes dan Paderi Evans dan seorang Inggeris, Newbold.

          Dalam pada itu, Newbold turut mengarahkan Abdullah mengkaji dan menulis adat Cina dan masyarakat Jakun dalam bahasa Inggeris. Tugas itu membawa Abdullah mengembara ke Gunung Pancur bagi melihat dan mengkaji budaya hidup masyarakat Jakun di situ. Pada 1835, Abdullah menterjemah ‘Hikayat Panca Tanderan’ yang asalnya berbahasa Hindu dengan judul ‘Hikayat Kalilah dan Daminah’. Karja terjemahannya yang lain adalah ‘Perhimpunan Saudagar-saudagar’. Beliau kemudian mengarang kitan ‘Dewa ul-Kulun’ (Ubat Hati) sebagai pengubat hatinya akibat kematian anaknya, Siti Lela. Sewaktu bekerja dengan seorang bangsawan Inggeris, North, Abdullah yang ketika itu berusia 42 tahun mengembara ke Pahang, Terengganu dan Kelantan dan kisah sepanjang perjalanannya dicatatkan dalam ‘Kisah Pelayaran Abdullah’.

            Ketika diserang demam kepialu, beliau kembali ke pangkuan keluarganya di Melaka tetapi apabila sembuh, isterinya pula meninggal dunia pada 1840. Pilu dengan peristiwa itu, Abdullah menjual rumahnya di Melaka dan terus menetap di Singapura. Pada tahun itu juga, Abdullah menulis cerita kapal asap bernama ‘Sisostis’. Abdullah menyelesaikan ‘Hikayat Abdullah’ pada 3 Mei 1843. Buku itu bagaimanapun hanya diterbitkan kira-kira 40 tahun selepas kematiannya. Abdullah meninggal dunia pada 1854 iaitu ketika dalam perjalanan ke Makkah ketika usianya 58 tahun. Kisah perjalanannya ke Makkah dicatatkan dalam ‘Kisah Pelayaran Abdullah ke Judah’ tetapi tidak dapat disiapkan. Bagaimanapun, kitab itu tetap diterbitkan Balai Pustaka, Jakarta pada 1920.

Intelektual, pemikir melayu abad ke-18

Meniti masa menuju kemodenan, Abdullah Abdul Kadir atau digelar Abdullah Munsyi dinobatkan masyarakat terutama pengkaji sejarah sebagai ‘Bapa Kesusasteraan Melayu Moden’ lantaran pemikiran dan karyanya ketika itu dianggap ‘menentang arus’. Tidak seperti kebanyakan karya Melayu lama ketika itu yang lebih kepada dongeng, alam ghaib dan mistik; hasil penulisan Abdullah sebaliknya berdasarkan pengamatan, pengalaman dan ilmu pengetahuan. Pengkaji Budaya Melayu, Prof Madya Dr Hanapi Dollah, berkata hujah Abdullah dalam pelbagai bidang seperti masyarakat, agama, politik, ekonomi dan moral menerusi karyanya didapati mendahului zaman. Contohnya gagasan ‘Melayu Boleh’ atau ‘Malaysia Boleh’ bukanlah sesuatu baru tetapi sudah lama diutarakan Abdullah yang yakin orang Melayu boleh maju sekiranya mampu melakukan perubahan dan meninggalkan pola kehidupan lama dan usang.

            Seperti kepentingan modal insan yang dilaksanakan kerajaan baru-baru ini, Abdullah Munsyi sudah menekankan mengenai pentingnya perkara itu seawal abad ke-18 lagi,” katanya yang juga pensyarah Fakulti Sains Sosial dan Kemanusiaan Universiti Kebangsaan Malaysia (FSSK-UKM). Selain sebagai pejuang bahasa lantaran minatnya dalam mengkaji struktur pelbagai bahasa, Abdullah juga seorang pemikir dan intelektual bangsa yang wujud pada zaman silam yang mana hujah kritis dan gagasannya banyak memberi panduan mengenai pelbagai aspek kehidupan. Mengikut Dr Hanapi, antara gagasan Abdullah pada abad ke-18 yang didapati masih kekal sehingga kini:

Pemodenan

Gagasan kemodenan Abdullah bertitik tolak daripada pengalamannya yang melihat kemajuan yang dicapai Inggeris ketika itu. Bagaimanapun, kemodenan itu disesuaikan dengan acuannya sendiri yang masih mengekalkan kepentingan Islam dalam menguruskan kehidupan.

Ilmu pengetahuan

Pembentukan bangsa berilmu dan kepentingan menuntut ilmu menjadi gagasan yang ditimbulkan secara terus-menerus sama ada menerusi kisahnya atau tulisannya. Pada pandangan beliau, ilmu adalah asas kehidupan dan penjana peradaban.

Dalam Hikayat Abdullah, ditekankan usaha dan cara mendapatkan ilmu dan kepentingannya; Kisah Pelayaran Abdullah ke Kelantan pula menekankan betapa perlunya anak raja menuntut ilmu. Abdullah turut menunjukkan teladan menerusi usahanya dalam aspek ini.

Adat dan Kepercayaan

Abdullah begitu kuat menentang adat dan kepercayaan usang terutama kepercayaan karut marut dan bertentangan dengan Islam yang masih kuat dipegang masyarakat pada zamannya.

         Antara adat usang yang dibidas Abdullah adalah beliau merasakan tidak munasabah apabila seseorang melalui kampung diraja, mereka dilarang berpayung, memakai kasut dan berpakaian kuning, golongan diraja tidak dibolehkan berniaga selain perbuatan larangan yang kononnya akan mendatangkan kecelakaan jika dilakukan walaupun tidak berasas.

       Beliau turut menolak kepercayaan terhadap pawang gajah yang kononnya memiliki kuasa mistik untuk menangkap haiwan itu. Sebaliknya beliau mendapati pawang itu mengepung gajah tanpa memberi makanan atau minum dan apabila haiwan itu lemah, barulah pawang itu menangkapnya.

           Abdullah berpendapat punca kejumudan adat dan kepercayaan karut marut itu adalah kurangnya beriman seseorang itu terhadap Allah dan Rasul.

Ekonomi

Catatannya mengenai ekonomi jelas menerusi sejarah kehidupan diri dan keluarganya di Melaka yang sememangnya terkenal sebagai pusat perdagangan antarabangsa ketika itu. Beliau menyatakan kesilapan yang diamalkan sistem ekonomi tradisional pada negeri biasa dan negeri kolonial dalam pelayaran ke Kelantan. Di Pahang misalnya, beliau melihat banyak tanah yang tidak diusahakan serta penduduk yang menganggur dan berlakunya pembaziran faktor pengeluaran sumber dan buruh.

Keadilan

Abdullah mempertikai konsep perbezaan taraf di dalam amalan sistem masyarakat Melayu ketika itu yang membolehkan kalangan kelas bangsawan berbuat apa saja kepada kelas bawahan, rakyat ibarat hamba kepada golongan bangsawan. Beliau menuntut kesamarataan dalam gagasannya seperti diamalkan masyarakat Inggeris malah gagasan itu tidak saja diluahkan menerusi tulisan tetapi secara lisan kepada raja Melayu.

Feminisme

Lama sebelum golongan wanita memperjuangkan hak feminisme, Abdullah terlebih dulu membicarakan hal ini lewat penulisannya yang antara lain membidas sikap lelaki malas sehingga menyebabkan tanggungjawab lelaki dan suami seperti diajar Islam dilakukan wanita. Dalam masa sama, beliau memaparkan persoalan feminisme lebih menarik dengan menyatakan wanita Melayu mendapat kebebasan tidak terhad untuk bergerak.

FAKTA: Karya Abdullah Munsyi

Syair Singapura Terbakar (1830)

Kisah Pelayaran Abdullah (1838)

Hikayat Abdullah (1849)

Dewa-ul-kulub (1883)

Kisah Pelayaran Abdullah ke Judah (1920)

            Abdullah Munsyi  juga pernah bertugas sebagai jurutulis kepada Sir Stamford Raffles. Beliau juga pernah membantu paderi Thomson dan Milne menterjemah kitab Injil ke dalam bahasa Melayu. Beliau menjadi guru bahasa Melayu kepada askar Inggeris keturunan India dan memangku jawatan pengetua di Anglo-Chinese College ketika Paderi Thomson pulang bercuti di England. Abdullah Munsyi meninggal dunia pada usia 58 tahun di Jeddah pada tahun 1854 ketika dalam perjalanan ke Mekah.

            Kejayaan Abdullah Munsyi sebagai  pelopor sastera moden disebabkan oleh beberapa faktor tertentu. Pertama berkaitan dengan  kuasa barat mulai bertapak di Tanah Melayu.  Penjajahan barat oleh Inggeris ke atas Tanah Melayu telah menyebabkan kuasa golongan feudal mulai merosot, pada ketika proses transisi inilah Abdullah Munsyi tampil sebagai penulis yang membawa perubahan.  Ini dapat dibuktikan melalui karya-karya yang dihasilkan beliau seperti Kisah Pelayaran Abdullah (1838) yang menceritakan pengalaman yang dilalui oleh beliau semasa mengikuti rombongan penjajah Inggeris ke negeri-negeri pantai Timur.

            Kedua berasaskan faktor arus modenisasi yang dibawa oleh penjajah barat. Kehadiran alat cetak yang dibawa bersama arus modenisasi barat telah memungkinkan karya-karya yang ditulis oleh Abdullah Munsyi dicetak dan diterbitkan. Beliau merupakan pengarang Melayu pertama yang karyanya dicetak. Antara karyanya yang terawal dicetak ialah Kisah Pelayaran Abdullah (1838). Faktor pergaulan dengan orang-orang barat turut memainkan peranan dalam kejayaan Abdullah Munsyi. Hubungan beliau dengan orang-orang barat sama ada ketika beliau bekerja ataupun menjadi guru bahasa Melayu, telah memperluaskan pemikirannya selari dengan modenisasi yang di bawa oleh orang-orang barat. Beliau pernah menjadi jurutulis kepada Sir Stamford Raffeles dan pernah bekerja dengan Paderi Thomson yang merupakan pengetua Anglo-Chinese College.

           Faktor pendidikan yang diterima sejak dari awal lagi memberi peluang penting kepada Abdullah Munsyi untuk berjaya. Sejak kecil lagi beliau telah diberi pendedahan tentang pendidikan sama ada pendidikan agama mahu pendidikan dunia yang berupa tatabahasa Melayu. Beliau telah menguasai dan khatam Al-Quran seawal usia 7 tahun kemudian beliau mula menjadi guru bahasa Melayu seawal usianya 14 tahun. Faktor keturunan dan latar belakang keluarganya turut memainkan peranan. Beliau dilahirkan hasil perkahwinan campur antar bapanya yang berketurunan arab dan ibunya berketurunan India. Ayahnya tergolong dalam kelompok ilmuwan dan intelek(guru agama, guru bahasa dan juga seorang pedagang) didikan yang berteraskan ketegasan dalam ilmu telah banyak membantu Abdullah menjadi orang yang berpengetahuan dan mencipta zamannya sendiri dengan membawa banyak perubahan dan pembaharuan dalam kesusasteraan Melayu.

           Abdullah Munsyi memiliki  bakat dan kebolehan semula jadi dalam bidang tulis menulis. Beliau memang berbakat dalam tulis-menulis, idea yang diberikan kreatif. Olahan cerita yang disampaikannya juga menarik serta terperinci. Idea dan pemikiran dalam karya-karyanya yang berbentuk autobiografi seperti Syair Singapura terbakar (1830) Kisah Pelayaran Abdullah (1838) membuktikan beliau memang berbakat dalam bidang penulisan yang melayakkannya berada dalam zamannya sendiri. Abdullah Munsyi berada pada  zaman pergolakkan. Abdullah Munsyi berada dalam dua situasi iaitu menjelang keruntuhan kuasa politik kaum bangsawan Melayu dan bermulanya kegemilangan pengaruh asing. Senario itu telah memungkinkan Abdullah membawa pembaharuan dalam karya-karyanya yang tidak terikat lagi pada tradisi istana. Ini jelas dalam kebanyakkan karyanya tidak lagi memberi penekanan pada golongan feudal seperti dalam Hikayat Abdullah.

            Penyebaran agama kristian memberi kesan penting kepada Abdullah Munsyi. Penyebaran agama kristian yang dibawa oleh mubaligh-mubaligh dari barat turut membawa masuk ilmu-ilmu barat yang mula berkembang dan mula melemahkan kuasa golongan feudal orang Melayu. Abdullah Munsyi yang turut belajar dengan beberapa orang paderi seperti Thomson dan juga Milne telah menerima tempias keilmuan barat sehingga memungkinkannya mencipta pembaharuan dalam karya-karya beliau ini terbukti melalui penggunaan istilah-istilah Inggeris dalam karya beliau seperti Hikayat Abdullah Munsyi. Antaranya police dan college.

            Dalam penulisannya Abdullah Munsyi membawa sikap dan pemikiran yang menjadi gagasan utama dalam karya-karyanya.  Pertama, sikap dan pemikirannya terhadap Bahasa Melayu. Abdullah Munsyi  begitu berminat untuk mempelajari dan mendalami bahasa Melayu dan pemikirannya terhadap bahasa Melayu jelas apabila beliau menegaskan betapa pentingnya bahasa Melayu perlu dipelajari oleh orang Melayu. Kenyataan ini dapat dijelaskan berdasarkan pendiriannya terhadap bahasa Melayu seperti yang dtulis oleh beliau dalam karyanya Kisah Pelayaran Abdullah (1838) yang antara lainnya beliau menyatakan rasa kesalnya terhadap orang-orang Melayu yang tidak mengambil berat tentang bahasa Melayu.

            Abdullah Munsyi memberi keutamaan  terhadap ilmu-ilmu lain.  Ini diterjemahkan melalui kesedaran beliau terhadap betapa mundur dan ceteknya pemikiran bangsanya telah mempengaruhi sikap dan pemikiranya terhadap ilmu-ilmu lain yang dibawa masuk oleh orang-orang barat. Situasi itulah yang mendorong beliau untuk mempelajari ilmu-ilmu baharu yang dibawa masuk oleh orang-orang barat. Dalam Hikayat Abdullah dinyatakan beliau belajar ilmu bumi seperti bentuk bumi, gerhana dan ilmu kira-kira.

    Sikap dan pemikirannya terhadap orang Melayu yang mengabaikan bahasa Melayu. Abdullah Munsyi  yang jelasnya bukan orang Melayu tulen maka tidak hairanlah dia dengan begitu berani mengkritik orang-orang Melayu. Sikap dan pemikirannya terhadap orang Melayu jelas apabila dia tidak bersetuju dengan pandangan dan sikap orang Melayu yang mengabaikan bahasa Melayu seperti yang dinyatakan dalam Hikayat Abdullah yang betapa bodohnya orang Melayu kerana tidak mahu mempelajari bahasa sendiri.

        Abdullah Munsyi turut memberi fokus terhadap cara hidup orang Melayu. Abdullah Munsyi dalam karyanya khususnya Kisah Pelayaran Abdullah (1840) turut mencetuskan pandangannya terhadap cara hidup orang Melayu. Beliau beranggapan orang Melayu malas, lalai dan pengotor. Bahasa percakapan orang Melayu juga buruk, makanan orang Melayu disebut terdiri dari bahan-bahan kotor. Beliau juga turut memuji sikap rajin perempuan kelantan rajin menjalankan perniagaan.

            Abdullah Munsyi juga mengadunkan sikap dan pemikirannya terhadap golongan feudal Abdullah Munsyi menunjukkan sikap benci dan menganggap budaya raja-raja Melayu sebagai kolot. Beliau menganggap raja-raja Melayu zalim kerana kehendak mereka tidak boleh dihalang atau dilarang jika tidak buruk padahnya. Sikap danpemikirannya yang bencikan golongan jelas melalui gambaran betapa hodoh dan bodohnya raja-raja Melayu dalam karyanya seperti Hikayat Abdullah Munsyi seperti gambaran tentang Sultan Hussin yang dikatakan gemuk dan kuat makan.

            Aspek kepercayaan orang Melayu turut menjadi sikap dan pemikiran Abdullah Munsyi dalam karya beliau. Abdullah Munsyi tidak bersetuju dengan kepercayaan orang Melayu yang terlalu percaya kepada perkara yang tahyul. beliau beranggapan perkara itu karut dan sewajarnya tidak diikuti ini adalah kerana kepercayaan itu akan menjadi halangan untuk kemajuan bangsa Melayu . Ini dapat dilihat penentangannya terhadap adat menjual anak seperti yang dinyatakan dalam Hikayat Abdullah.

            Abdullah Munsyi tidak terlepas dari  mengemukakan sikap dan pemikirannya terhadap orang-orang Inggeris. Abdullah menghargai dan mengagumi orang-orang Inggeris yang dikatakannya membawa pengetahuan dan kemajuan. Sikap rajin dan keilmuan orang Inggeris menjadi perhatian beliau seperti dalam Hikayat Abdullah, beliau sangat kagum dengan Tuan Raffles yang rajin.

Rujukan: 

http://mimbarkata.blogspot.com/2012/10/abdullah-munsyi-pelopor-sastera-melayu.html

Syeikh Nuruddin ar-Raniri

Syeikh Nuruddin ar-Raniri Ulama ahli debat

Oleh: WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH

PADA mukadimah dan penutup tentang Syeikh Hamzah al-Fansuri keluaran yang lalu, telah saya singgung gambar imaginasi. Dalam artikel ini disiarkan gambar imaginasi Syeikh Nuruddin ar- Raniri yang juga tiada siapa yang tahu penciptanya, seperti Syeikh Hamzah al-Fansuri juga. Sebagaimana Syeikh Hamzah al-Fansuri, nama Syeikh Nuruddin ar-Raniri cukup banyak mendapat perhatian dan ditulis orang. Jauh sebelum kedatangan Syeikh Nuruddin ar-Raniri ke Aceh, pada masa pemerintahan Sultan Husein (pengganti Sultan sebelumnya), yang mangkat tahun 975 H/1567 M, di Aceh telah ada seorang ulama yang digelar Syeikh Nuruddin. Mengenainya disebut dalam Hikayat Aceh.

            Perlu dibezakan, apabila kita menulis nama lengkap Syeikh Nuruddin ar-Raniri dengan nama ayah saudaranya yang pernah datang ke Aceh. Syeikh Nuruddin ar-Raniri yang diriwayatkan ini nama lengkapnya berdasarkan kepada karya-karyanya ialah Syeikh Nuruddin Muhammad ibnu 'Ali ibnu Hasanji ibnu Muhammad Hamid ar-Raniri al-Quraisyi. Syeikh Nuruddin ar-Raniri walau pun berasal daripada keturunan Arab di India dari pihak ayahnya dan bangsa Melayu dari sebelah ibu, namun beliau lama tinggal di Pahang dan Aceh, dan banyak mengarang kitab-kitab dalam bahasa Melayu. Sebahagian besar karangannya ditujukan membantah fahaman 'Wahdatul Wujud' yang diajarkan oleh Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i.

            Banyak perkara menarik mengenai ulama ini, di antaranya kitab fikah dalam bahasa Melayu yang pertama sekali berjudul ash-Shirath al-Mustaqim adalah karya beliau. Demikian juga mengenai kitab hadis yang berjudul al-Fawaid al-Bahiyah fi al-Ahadits an-Nabawiyah atau judul lainnya Hidaya al-Habib fi at-Targhib wa at-Tarhib, adalah kitab membicarkan hadis yang pertama sekali dalam bahasa Melayu. Hampir semua penulis menyebut bahawa Syeikh Nuruddin ar-Raniri dilahirkan di Ranir, berdekatan dengan Gujarat. Asal usul beliau ialah bangsa Arab keturunan Quraisy yang berpindah ke India. Tetapi salah seorang muridnya bernama Muhammad 'Ali atau Manshur yang digelarkan dengan Megat Sati ibnu Amir Sulaiman ibnu Sa'id Ja'far Shadiq ibnu 'Abdullah dalam karyanya Syarab al-'Arifin li Ahli al-Washilin menyebut bahawa Syeikh Nuruddin ar-Raniri adalah "Raniri negerinya, Syafi'ie nama mazhabnya, Bakri bangsanya."

            Pendidikan asasnya dipercayai diperolehnya di tempat kelahirannya Raniri atau Rander. Raniri/Rander, sebahagian riwayat mengatakan berdekatan dengan Kota Surat, dan riwayat lain mengatakan dekat Bikanir, kedua-duanya di negeri India. Syeikh Nuruddin ar-Raniri berhasil berangkat ke Mekah dan Madinah dalam tahun 1030 H/1621 M dan di sana beliau sempat belajar kepada Syeikh Abu Hafash 'Umar bin 'Abdullah Ba Syaiban atau nama lain ulama ini ialah Saiyid 'Umar al-'Aidrus. Kepada ulama ini beliau mengambil bai'ah Thariqat Rifa'iyah. Dalam sektor Thariqat Rifa'iyah itu syeikh yang tersebut adalah murid kepada Syeikh Muhammad al-'Aidrus. Selain Thariqat Rifa'iyah, Syeikh Nuruddin ar-Raniri juga pengamal Thariqat Qadiriyah.

            Kedatangan Syeikh Nuruddin ar-Raniri buat pertama kalinya ke Aceh diriwayatkan dalam tahun 1577 M, tetapi ada juga ahli sejarah mencatat bahawa beliau sampai di Aceh pada tahun 1637 M. Ini bererti setahun setelah mangkatnya Sultan Iskandar Muda (memerintah dari tahun 1606 M hingga 1636 M). Syeikh Nuruddin ar-Raniri seakan-akan kedatangan pembawa satu pendapat baru, yang asing dalam masyarakat Aceh. Setiap sesuatu yang baru selalu menjadi perhatian dan pengamatan orang, sama ada pihak kawan atau pun pihak lawan. Fahaman baru yang dibawa masuk oleh Syeikh Nuruddin ar-Raniri itu ialah fahaman anti atau penolakan tasawuf ajaran model Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i. Kedua-dua ajaran ulama sufi itu adalah sesat menurut pandangan beliau.

            Syeikh Nuruddin ar-Raniri mendapat tempat pada hati Sultan Iskandar Tsani, yang walaupun sebenarnya pada zaman pemerintahan Sultan Iskandar Muda beliau tidak begitu diketahui oleh masyarakat luas. Oleh sebab ketegasan dan keberaniannya ditambah lagi, Syeikh Nuruddin ar-Raniri menguasai berbagai-bagai bidang ilmu agama Islam, mengakibatkan beliau sangat cepat menonjol pada zaman pemerintahan Sultan Iskandar Tsani itu.

            Akhirnya Syeikh Nuruddin ar-Raniri naik ke puncak yang tertinggi dalam kerajaan Aceh, kerana beliau mendapat sokongan sepenuhnya daripada sultan. Beliau memang ahli dalam bidang ilmu Mantiq (Logika) dan ilmu Balaghah (Retorika). Dalam ilmu Fikah, Syeikh Nuruddin ar-Raniri adalah penganut Mazhab Syafie, walaupun beliau juga ahli dalam ajaran mazhab-mazhab yang lainnya. Dari segi akidah, Syeikh Nuruddin ar-Raniri adalah pengikut Mazhab Ahlus Sunnah wal Jama'ah yang berasal daripada Syeikh Abul Hasan al-Asy'ari dan Syeikh Abu Manshur al-Maturidi. Pegangannya dalam tasawuf ialah beliau adalah pengikut tasawuf yang mu'tabarah dan pengamal berbagai-bagai thariqah sufiyah. Tetapi suatu perkara yang aneh, dalam bidang tasawuf beliau menghentam habis-habisan Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i.

            Walau bagaimanapun Syeikh Nuruddin ar-Raniri tidak pernah menyalahkan, bahkan menyokong Syeikh Muhyuddin ibnu 'Arabi, Abi Yazid al-Bistami, 'Abdul Karim al-Jili, Abu Manshur Husein al-Hallaj dan lain-lain. Perkataan yang bercorak 'syathahiyat' yang keluar daripada ulama-ulama sufi yang tersebut itu tidak pernah beliau salahkan tetapi sebaliknya perkataan yang bercorak 'syathahiyat' yang berasal daripada Syeikh Hamzah al- Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i selalu ditafsirkan secara salah oleh Syeikh Nuruddin ar-Raniri. Di dalam karyanya Fath al-Mubin 'ala al-Mulhidin, Syeikh Nuruddin ar-Raniri berpendapat bahawa al-Hallaj mati syahid. Katanya: "Dan Hallaj itu pun syahid fi sabilillah jua." Padahal jika kita teliti, sebenarnya Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i itu pegangannya tidak ubah dengan al-Hallaj.

            Ajaran Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i berpunca daripada ajaran Syeikh Muhyuddin ibnu 'Arabi, Syeikh Abi Yazid al-Bistami, Syeikh 'Abdul Karim al-Jili dalam satu sektor. Dan bahagian lain juga berpunca daripada ajaran Imam al-Ghazali, Syeikh Junaid al-Baghdadi dan lain-lain, adalah dipandang muktabar, sah dan betul menurut pandangan ahli tasawuf. Bahawa ajaran tasawuf telah berurat dan berakar di kalbi, bahkan telah mesra dari hujung rambut hingga ke hujung kaki, dari kulit hingga daging, dari tulang hingga ke sumsum pencinta-pencintanya, yang tentu saja mereka mengadakan tentangan yang spontan terhadap Syeikh Nuruddin ar-Raniri. Bahkan kepada siapa saja yang berani menyalah-nyalahkan pegangan mereka. Pengikut-pengikut Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i menganggap kedua-dua guru mereka adalah wali Allah, yang faham terhadap pengetahuan syariat, tarekat, haqiqat dan makrifat. Mereka beranggapan, walaupun diakui bahawa

            Syeikh Nuruddin ar-Raniri sebagai seorang ulama besar, yang dikatakan juga telah mengetahui ilmu tasawuf, namun tasawuf yang diketahui oleh Syeikh Nuruddin ar-Raniri itu hanyalah tasawuf zahir belaka. Bahawa beliau hanyalah mengetahui kulit ilmu tasawuf, tetap tidak sampai kepada intipati tasawuf yang sebenar-benarnya. Bahawa beliau baru mempunyai ilmu lisan sebagai hujah belaka, tetapi belum mempunyai ilmu kalbi, yang dinamakan juga dengan ilmu yang bermanfaat. Oleh itu, wajiblah mereka membela guru mereka yang mereka sanjung tinggi itu.

            Selama menetap di Pahang atau pun setelah beliau pindah ke Aceh, ramai penduduk yang berasal dari dunia Melayu belajar kepada ulama besar yang berasal dari India itu, namun sampai riwayat ini saya tulis, belum dijumpai tulisan yang menyenaraikan nama murid-murid Syeikh Nuruddin ar-Raniri. Untuk memulakan penjejakan mengenainya di sini dapat saya perkenalkan hanya dua orang, iaitu: Syeikh Yusuf Tajul Mankatsi/al-Maqasari al-Khalwati yang berasal dari Makasar/tanah Bugis. Tidak begitu jelas apakah Syeikh Yusuf Tajul Khalwati ini belajar kepada Syeikh Nuruddin ar-Raniri sewaktu beliau masih di Aceh atau pun Syeikh Yusuf datang menemui Syeikh Nuruddin ar-Raniri di negerinya, India. Sementara pendapat lain menyebut bahawa Syeikh Yusuf Tajul Khalwati benar-benar dapat berguru kepada Syeikh Nuruddin ar-Raniri sewaktu masih di Aceh lagi, dan Syeikh Yusuf Tajul Khalwati menerima bai'ah Tarekat Qadiriyah daripada Syeikh Nuruddin ar-Raniri. Yang seorang lagi ialah Syeikh Muhammad 'Ali, ulama ini berasal dari Aceh.

            Ada yang berpendapat bahawa beliau meninggal dunia di India. Pendapat lain menyebut bahawa beliau meninggal dunia di Aceh. Ahmad Daudi, menulis: "Maka tiba-tiba dan tanpa sebab-sebab yang diketahui, Syeikh Nuruddin ar-Raniri meninggalkan Serambi Mekah ini, belayar kembali ke tanah tumpah darahnya yang tercinta, Ranir untuk selama-lamanya. Peristiwa ini terjadi pada tahun 1054 H (1644 M)." Bahawa beliau meninggal dunia pada 22 Zulhijjah 1069 H/21 September 1658 M. Tetapi Karel A. Steenbrink dalam bukunya, Mencari Tuhan Dengan Kacamata Barat berpendapat lain, bahawa hingga tahun 1644 M bererti Syeikh Nuruddin masih berada di Aceh. Menurutnya terjadi diskusi yang terlalu tajam antara beberapa kelompok pemerintah: Seorang uskup agung (ar-Raniri) di satu pihak dan beberapa hulubalang dan seorang ulama dari Sumatera Barat di pihak lain. Pihak yang anti ar-Raniri akhirnya menang, sehingga ar-Raniri dengan tergesa-gesa kembali ke Gujarat. Tulisan Karel itu barangkali ada benarnya, kerana secara tidak langsung Syeikh Nuruddin mengaku pernah kalah berdebat dengan Saiful Rijal, penyokong fahaman Syeikh Hamzah al-Fansuri dan Syeikh Syamsuddin as-Sumatra-i, perkara ini beliau ceritakan dalam kitab Fath al-Mubin.

            Ada pun tempat meninggalnya, H.M. Zainuddin, berbeza pendapat dengan Ahmad Daudi di atas. Menurut Zainuddin dalam Tarich Atjeh Dan Nusantara, jilid 1, bahawa terjadi pertikaian di istana, dalam perebutan itu telah terbunuh seorang ulama, Faqih Hitam yang menentang tindakan Puteri Seri Alam. Dalam pada itu Syeikh Nuruddin diculik orang, kemudian mayatnya diketemukan di Kuala Aceh. Menurut H.M. Zainuddin pula, bahawa makam Syeikh Nuruddin itu dikenal dengan makam keramat Teungku Syiahdin (Syeikh Nuruddin ar-Raniri) terletak di Kuala Aceh.

            Dalam masa pemerintahan Iskandar Muda, kerajaan Aceh maju, ajaran sufi tidak menghalang kemajuan yang berasaskan Islam. Sebaliknya masa pemerintahan Iskandar Tsani, ajaran sufi dianggap sesat, ternyata kerajaan Aceh mulai menurun. Bantahan terhadap sesuatu pegangan yang pernah berkembang di dunia Islam perlulah ditangani dengan penuh kebijaksanaan. Siapa saja yang memegang urusan keislaman janganlah tersalah penilaian, sering terjadi yang benar menjadi salah, atau sebaliknya yang salah menjadi benar.

Rujukan:

http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2005&dt=1121&pub=Utusan_Malaysia&sec=Bicara_Agama&pg=ba_01.htm#ixzz2ztUUqcVs

© Utusan Melayu (M) Bhd